D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova

7.3. BOZOR BAHOSINI ANIQLASH USULLARI
Bozor qiymati mazkur mol-mulkni ko‘proq ehtimollik bilan ochiq 
bozorda sotish mumkin bo‘lgan mol-mulk va majburiyatlarning 
xususiyatini aks ettiruvchi baholash uslublari va tartibotlarini 
qo‘llash yo‘li bilan belgilanadi. Savdo-sotiqlarni tenglashtirish 
uslubi, daromadlarni kapitallashtirish uslubi yoki diskontlangan 
pul oqimi uslubi, shuningdek, xarajatlar uslubi bozor qiymatini 
belgilashning eng keng tarqalgan uslublariga kiradi.
Xarajatlar uslubini qo‘llashning ikki varianti mavjud bo‘lib, 
ulardan biri bozor qiymatini belgilash uchun qo‘llanilishi mumkin, 
ikkinchisi esa – qo‘llanilmaydi. Bozor qiymatini belgilash uchun 
xarajatlar uslubi qo‘llanilganda, uslubning barcha unsurlari ochiq 
bozor ma’lumotlari asosida quriladi. Agar nobozor qiymat turlari 
holatlarida xarajatlar uslubi qo‘llanilayotgan bo‘lsa, u holda 
nobozor unsurlari olinadi. Eskirishni hisobga olgan holda o‘rinbosar 
xarajatlar (EHO‘X) uslubi o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lib, unda bozor 
va nobozor unsurlari uyg‘unlashtirilgan hamda u bozor qiymatini 
baholash uslubi sifatida qaralishi mumkin emas.
Xarajatlar yondashuvining mazkur farqli holatlarini aralashtirib 
yuborish mumkin emas hamda bozor qiymati ma’nolarini aniqlash, 
tasavvur qilish yoki qo‘llashda ularning noto‘g‘ri talqin etilishi 
xavfi mavjud.
Bozor qiymatini hisoblashning barcha uslublari, usullari va 
tartibotlari, agar ular qo‘llaniladigan bo‘lsa, to‘g‘ri foydalaniladi 
va bozorga oid kelib chiqishga ega mezonlarga asoslanib, bozor 
qiymatining umumiy ifodasiga olib keladi. Savdo-sotiqni taqqoslash 
uslubi yoki boshqa bozor taqqoslash uslublari bozor tadqiqotlariga 

---

120
asoslanishi lozim. Qurilish xarajatlari va eskirish summasi xarajatlar 
va eskirish summasi bo‘yicha bozor ma’lumotlarining tahlili asosida 
aniqlanishi lozim. Daromadlarni kapitallashtirish uslubi yoki 
diskontlangan pul oqimi uslubi bozor nuqtayi nazaridan aniqlangan 
pul oqimlari va bozor ma’lumotlariga asoslangan daromad 
stavkalariga asoslanishi lozim. Garchi ma’lumot olish imkoniyatlari, 
shuningdek,  bozor  va  mol-mulk  obyektining  atrofidagi  holat  qaysi 
baholash uslubining maqbulligi va mosligini aniqlaydigan bo‘lsa, u 
holda yuqorida ta’kidlangan har qanday tartibotlaridan foydalanish, 
agar har bir uslub bozor ma’lumotlariga asoslanadigan bo‘lsa, bozor 
qiymatining belgilanishiga olib keladi.
Bozor qiymatini belgilashning u yoki bu uslublari va 
tartibotlarining qo‘llanilishi mol-mulk, odatda, ochiq bozorda qanday 
usulda sotilishidan kelib chiqib aniqlanadi. Bozor ma’lumotlariga 
asoslangan holda, har bir uslub taqqoslash uslubidir. Har bir 
baholash holatida bir yoki bir nechta uslublar ochiq bozor faoliyati 
to‘g‘risidagi tasavvurni beradi. Bozor qiymatini aniqlash bo‘yicha 
har bir topshiriqda baholovchi barcha uslublarni ko‘rib chiqishi va 
ulardan eng maqbullarini aniqlab olishi lozim.