D. Q. Usmanova buxgalteriya

183

hisoblab, firmaning foydasiga o‘tkazish yo‘li bilan nominal qiymatiga etkazib qo‘yiladi.

Qisqa muddatli obligatsiyalar va shunga o‘xshagan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha foiz summasini puli olingunga qadar foydaga o‘tkazsa bo‘ladi. Uzoq muddatli obligatsiyalar bo‘yicha foiz hisoblash mumkin emas, chunki moddiylashtirilmagan foyda hosil bo‘ladi. Ehtiyotkorlik prinsipiga binoan moliyaviy natijalarni aks ettirishda uzoq muddatli obligatsiyalar muomalalari bo‘yicha sodir bo‘lgan zararlami foyda yoki zararlar schyotiga o‘tkazish mumkin, lekin hisobotda, buxgalteriya hisobi bo‘yicha amaldagi Nizom talab qilganidek, bu demak, olingan foyda miqdorini buzib ko‘rsatishdir.
Uzoq muddatli obligatsiyalami sotib olish xarajatlari ulaming nominal qiymatidan ortiq bo‘lsa, uzoq muddatli obligatsiyalar muomalalari bo‘yicha zararlar obligatsiyalami muomalada bo‘lish muddati ichida har oyda teng qismda korxonaning zarariga o‘tkazib boriladi. Lekin bunday muomalalaming foydasi yo‘q, shuning uchun ham ularga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Uzoq muddatli obligatsiyalar ko‘pincha qirqib olinadigan talonlari bilan chiqarilib, obligatsiyalami muomalada boigan davri ichida vaqti - vaqti bilan ular bo‘yicha foizlar toianadi. Bunday hollarda obligatsiyalami sotib olish qiymati bilan nominal qiymati orasidaga farqi har gal korxonaga daromad hisoblaganda hisobdan chiqarib boriladi. Agar obligatsiyalami sotib olish qiymati ularning nominal qiymatidan ortiq boisa, har gal foiz hisoblanganda obligatsiyalaming nominal qiymatidan ortiq summaning bir qismiga haqiqiy daromad kamaytirib boriladi. Schyotlarda quyidagicha buxgalteriya yozuvi beriladi: Dt 4830- «01inadigan foizlar» - obligatsiyalar bo‘yicha olishga tegishli boigan foizlar summasiga, Kt 0610 «Qimmatli qog‘ozlar» - obligatsiyalaming nominal qiymatidan olingan haqiqiy qiymatining bir qismiga, 9530-«Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar» schyoti - olishga tegishli foizning qolgan qismiga, ya’ni 4830 va 0610 - schyotlarga o‘tkazilgan summalar orasidagi farqiga.
Xalqaro buxgalteriya hisobi andozasi konsepsiyalariga binoan, boshqa aktivlar kabi, investitsiyalar ham faqat o‘zlarida mujassamlangan foydani korxona


184




kelajakda olishga etarli darajada ishonchi bohsagina buxgalteriya hisobida aktivlar tarkibida hisobga olishi mumkin. Ulami sotib olishi uchun birgina qilingan xarajatlar etarli emas. Bu xarajatlar kelajakda iqtisodiy naf keltirishi to‘g‘risidagi ishonchni tasdiqlash zarur. Basharti bunday ishonch boimasa, qilingan sarflar aktivlar emas xarajatlar deb hisoblanadi.

3. 
   Moliyaviy investitsiya fondlari hisobi
   

Investitsiya fondlari - bu faoliyatini o‘z aksiyalarini chiqarib aholi o‘rtasida tarqatish yo‘li bilan mablag‘lar yig‘ib, keyin o‘z mablag‘larini maxsus davlat kreditlariga, davlat xazina majburiyatlariga investitsiya qiluvchi va qimmatli qog‘ozlar oldi sotdi bitimlarini bajamvchi ochiq turdagi aksioner jamiyatidir.
Investitsiya fondlarining daromadlari quyidagilardan iborat: korxonalardan sotib olingan aksiyalar bo‘yicha dividendlar va qimmatli qog‘ozlar muomalalaridan olingan daromadlar. YUqorida keltirilgan faoliyat investitsiya fondlarining maxsus faoliyatidir. Investitsiya fondlarining aksiyalar va qimmatli qog‘ozlar bilan bofladigan barcha muomalalari depozitariyada hisobga olinadi. Investitsiya fondlari aktivlarining vakolatli boshqamvi fondni boshqarish to‘g‘risidagi shartnomaga binoan, haq toflash yofli bilan boshqamvchi kompaniyaga topshiriladi.
Investitsiya fondlari faoliyatining o‘ziga xosligi - bu muomalalami buxgalteriya hisobida ham alohida xususiyatni vujudga keltiradi. Xalqaro buxgalteriya andozalari talablariga javob beradigan xususiylashtirilgan investitsiya fondlari schyotlar Rejasi qabul qilingan. Umumiy qabul qilingan schyotlar rejasi asosida tuzilgan boflib, faqat yangi schyotlar qo‘shilgan. Bu schyotlar xususiylashtirilgan investitsiya fondlarining aktivlari kapitali, daromad va xarajatlari hisobini analitikligini oshiradi.
Sof foyda investitsiya fondlarining barcha xarajat va daromadlarini balansi boflib, u 9910-«YAkuniy moliyaviy natija» schyotida hisobga olinadi.


185




Hisobot davri tugab, schyotlar xotimalangandan so‘ng sof foyda 8710- «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» schyotiga o‘tkaziladi.
Aksionerlaming umumiy majlisi qarori bo‘yicha rezerv kapitali schyotida belgilangan summa tashkil etilgandan so‘ng sof foyda qisman yoki to‘liq kapitallashishga yo‘naltirilishi yoki aksionerlar o‘rtasida taqsimlanishi mumkin. Rezerv kapitalidan aksionerlaming umumiy majlisi qarori bo‘yicha qoplanmagan zararlami qoplashga yo‘naltirilishi mumkin. Dividendlar to‘lashga yo‘naltirilgan sof foyda 6610 «To‘lanadigan dividendlar» schyotida hisobga olinadi.
Investitsiya fondlarining daromad va xarajatlarini buxgalteriya hisobi va hisobotida toTiq va to‘g‘ri aks ettirish uchun har bir daromad va xarajat turlari bo‘yicha schyotlar ochish kerak. Investitsiya fondlarining daromadlari asosan qimmatli qog‘ozlarga egalik qilish va ularni sotishdan olingan summa hisobiga tashkil boTadi.
Investitsiya fondlarining daromadlari quyidagilardan iborat: kapital bo‘yicha foydalar; moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; davlat xazina obligatsiyalari bo‘yicha hisoblangan va olingan foizlar; xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari bo‘yicha olingan dividendlar; da’vo qilish muddati ichida olinmagan dividendlar.
Investitsiya fondlarining xarajatlari quyidagilardan iborat: davlat krediti bo‘yicha hisoblangan va toTangan foizlar; investitsiya fondlarining faoliyati bilan bogTiq boTgan xarajatlar; soliq va boshqa majburiy toTovlar; moliyaviy va boshqa xarajatlar.
Qimmatli qog‘ozlar hisobi 0610-«Qimmatli qog‘ozlar» schyotida yuritiladi. Bu schyotda quyidagilar hisobga olinadi: korxonalar aksiyalari; foizli
obligatsiyalar; diskontli obligatsiyalar; hisoblangan foizlar; aksiyalar va obligatsiyalami baholaridagi farqlami hisobga olish. Analitik hisob bir tip, elementlar va bir chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar jami bo‘yicha yuritiladi.
Qimmatli qog‘ozlaming hisob bahosi ularning turlari bo‘yicha o‘rtacha tortilgan bahoda baholanadi. Qimmatli qog‘ozlar sotib olish bahosida hisobga olinadi.


186




Maxsus davlat kreditidan foydalanib xususiylashtirilgan korxonalaming aksiyalari sotib olinsa, quyidagicha rasmiylashtiriladi:
Dt 0610-«Qimmatli qog‘ozlar», Kt 5110-«Hisob-kitob schyoti» - bitim summasining 1/6 qismiga, Kt 7830-«To‘lanadigan obligatsiyalar» schyoti - bitim summasining 5/6 qismiga.
Basharti xususiylashtirilgan korxonaning aksiyalari faqat o‘z mablagTari hisobidan sotib olinsa, bitimning toTiq summasiga 5110-«Hisob - kitob schyoti» kreditlanadi.
Agar sotib olingan qimmatli qog‘ozlami kirimga olish sanasi bilan ulaming qiymatini toTash sanasi orasida vaqt oraligT vujudga kelsa, 5110 - schyotining o‘miga 6830-«To‘lanadigan obligatsiyalar» schyoti kreditlanadi.
Qimmatli qog‘ozlami sotishdan olinadigan daromad ulami sotib olish narxi bilan sotish narxi orasidagi farqdan iborat. Bu farqi kapital bo‘yicha amalga oshirilgan foyda 9220-«Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyotining kreditida aks ettiriladi. Hisoblangan foizlar esa daromad sifatida bu daromadni vujudga kelish paytida, ya’ni foizlar hisoblanganda 9530-«Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar» schyotida aks ettiriladi. 9220- schyotining kreditidagi summa 9320- schyoti orqali 9910-«YAkuniy moliyaviy natija» schyotining kreditiga o‘tkaziladi.
Xulosa
Moliyaviy qo‘yilmalar - bu xo‘jalik yurituvchi subektlar tomonidan qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga amalga oshirish uchun srflangan xarajatlari boTib, ushbu xarajatlar kelgusida daromad keltiruvchi aktivlaming shakllanishidir.
Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Uzoq muddatli qo‘yilmalar hisobini yuritishda qaysi meyoriy hujjatlar asosida tartibga solinadi?
   
2. 
   Uzoq muddatli qo‘yilmalar deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Qimmatli qog‘ozlar ham uzoq muddatli qo‘yilmalar tarkibida hisobga olinadimi?
   
4. 
   Uzoq muddatli qo‘yilmalar qaysi schyotlarda hisobga olinadi?
   

187

5. 
   Uzoq muddatli qo‘yilmaiar bo‘yicha olingan daromadlar qaysi schyotlarda hisobga olinadi?
   
6. 
   Uzoq muddatli qo‘yilmalar bo‘yicha ko‘rilgan zararlar qaysi schyotlarda hisobga olinadi?
   
7. 
   Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari bo‘yicha olinadigan daromad va zararlar qanday hisobga olinadi?
   
8. 
   Korxona tomonidan sotib olgan aksiyalari bo‘yicha dividend toiovlari buxgalteriya hisobida qanday hisobga olinadi?
   
9. 
   Daromad sifatida olinayotgan dividend toiovlaridan soliq undiriladimi?
   
10. 
    Aksiyalaming nominal va sotish baholaridagi farqlar qaysi schyotlarda hisobga olinadi?