D. D. Safarova sport morfologiyasi

7.4. Tananing umumiy og‘irlik markazi haqida tushuncha
Tananing  umumiy  o g irlik   markazi  (UOM)  deb,  tanani  tash- 
kil  etuvchi  barcha  qismlari  yoki  zvenolaming  o g irlik   kuchlari 
tenglamasining  bir  nuqtadagi  ta’siriga  aytiladi.  Demak,  barcha 
zvenolaming  og‘irlik  kuchlarini  barobar  ta’sir  etishi  bir  nuqta 
holida beriladi. Tananing har bir qismi o‘zining vazni yoki massa- 
siga ega, bu massa muayyan tarqalishi va joylashuvi bilan bir qa- 
torda o‘zining  o g irlik  kuchi va uning m aiu m  bir nuqtaga ta’siri 
bilan  ifodalaniladi.  Masalan, boshning  o g irlik  markazi  turk ega- 
tining  orqasida,  undan  7  mm  nari  b o ig an   masofada joylashgan. 
Gavdaning o g irlik  markazi  1-bel umurtqasining yuqori qirrasida 
joylashgan. Agar boldir,  son,  yelka uchun har birining uzunligini 
4:5  nisbatda  boiinsa,  unda  o g irlik   markazi  ulaming  proksimal 
uchiga  yaqinroq  sohada joylashuvi  aniqlangan.  Q o i  panjasining 
og‘irlik markazi  3  kaft  suyagining boshchasidan  1  sm yuqoriroq 
joylashgan.
Masalan,  tana  ayrim  qismlarining  o g irlik   markazlarini 
joylashuvi:
-  boshni UOM -  turk egarini orqarogida joylashgan -  (7mm).
136

---

Gavdaning  og‘irlik markazi  (GOM)  -   (yelka)  va  tos-son  bo‘- 
g‘imlari oldida va  1-bel umurtqasida joylashgan.  Gavdaning OM
-   qanchalik  yuqorida joylashgan  b o isa,  tananing  yuqori  qismi- 
ning massasi shuncha ko‘p bo‘ladi.
Masalan,  gimnastlarda  (UOM)  yuqorida  joylashgan,  chunki 
nagruzka ko‘proq berilgan. Yengil atletikachilarda pastda joylash- 
gan, chunki nagruzka oyoqlarga berilgan boiadi.
“Tananing  UOM”  -   qon  aylanish,  nafas,  ovqat  hazm  qilish 
a ’zolari -  xususiyatlariga ko‘ra va tana massasi ichida taqsimlan- 
ishiga qarab, UOM ga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Taxminan tana tinch 
holatida UOMning joylashuvi 5-10 mm farq qilib joylashadi.
Tananing  tashkil  etuvchi  zvenolaming  tanaga  nisbatan  mas- 
sasining  kattaligi  quyidagicha:  bosh  tana  vazni  7%  ni  tashkil 
etadi,  gavda -  45,4%,  yelka -  2,6%,  bilak -   1,8%,  panja -  0,7%, 
son  -   12,2,  boldir  -   4,6%,  oyoq  panjasi  -   1,4%  ga  teng.  Agar 
tananing  o g irlik   vazni  70kg  ga  teng  b o isa ,  unda  boshning 
ogirligi 70x7/100=4,9kg.
Tana bo‘g‘inlari tik yo‘nalishda, bir-birini ustidan joylashmas- 
dan,  bo‘g‘imlar  yordamida  birikadi  va  ayniqsa  harakatlar  baja- 
rilganda  ular  orasida  burchaklar  hosil  boiadi.  Ayrim  zvenoning 
o g irlik   markazidan  chiqqan  tik  o‘q  bo‘g‘imning  markaziga  nis- 
batan  m aium   bir  masofada  o‘tadi.  Natijada,  o g irlik   kuchning 
aylanma momenti hosil boiadi.  Kuchning aylanma momenti  deb 
o g irlik  kuchi kattaligining yelka uzunligi ko‘paytmasiga aytiladi. 
O girlik  kuchining  aylanma  momenti  qancha  katta  b o isa,  unga 
qarama-qarshi  ko‘rsatayotgan  muskul  gumhi  shuncha  kuchli 
taranglashgan holda boiadi. Tananing og‘irlik markazi tana mas- 
sasining  taqsimlanishi  bilan  tana  tuzilishi  haqida  tushunchani 
shakllantiradi.  O girlik  markazning  joylashuviga  qarab,  muvo- 
zanat turini aniqlash mumkin.
Harakat  bajarilish  mobaynida  UOM  trayektoriyasi  asosida 
esa  tananing  tezligi,  tezlanishi  va  har  bir  bo‘g‘inga  tushayot- 
gan  yuklamani  aniqlash  mumkin.  Shuni  esda  tutish  lozim,  tirik
137

---