|
markerlarning asosiy belgilari va amaliyotda qo41anilishi
Odam konstitutsiyasi - bu morfologik, funksional va imtizomli
belgilar yig‘indisidan iborat bo‘lib, bu belgilar evolutsion nuqtayi
nazardan uzoq vaqt davomida shakllangan va har bir tur uchun
xos bo‘lgan belgilarining o‘zgarmasligini va nasldan naslga
o‘tishini ta’minlaydi. Organizmni tashkil etuvchi barcha belgilar
kelib chiqishi jihatdan irsiy va orttirilgan belgilar guruhlariga
bo‘linadi, bu belgilami bir-biridan aniq ajrata olish lozim. Birinchi
gumhdagi belgilar irsiyatning to iiq ta’sirida b o isa, ikkinchi gu-
mh belgilari esa ko‘proq tashqi muhit ta’sirotlariga bo‘ysinadi.
Odam konstitutsiyasini tashkil etuvchi belgilaming ko‘p qismi esa
ham irsiy, ham tashqi muhit omillar ta’siri ostida shakllanadi. Bu
belgilar uchinchi gumh deb hisoblanib, irsiy asosda kelib chiqqan
va ontogenezning turli davrlarida tashqi muhit omillari ta’sirida
o‘zgaradi, lekin o‘zgaruvchanlik darajasi organizmning reaksiya
normasi bilan cheklangan.
Birinchi gumh belgilari tashqi muhit omillariga bo‘ysinmaydi.
Bunday belgilar genetik markerlar deb nomlanadi. Genetik
markerlar irsiy asosda hosil boigan, fenotipda namoyon etiladi,
individual taraqqiyot bosqichlarida o‘zgarmaydi va nasldan nasl-
ga o‘tish qobiliyatiga ega. Demak, genetik markerlar quyidagi
belgilari bilan ta’riflanadi:
- genetik markerlar hayot davomida o‘z xususiyatlarini o‘zgar-
mas holda saqlab borish xususiyatiga ega;
- genetik markerlar fenotipda namoyon b o iishi bilan ta’rif-
lanadi. Mendel qonuniyatlariga bo‘ysinadi va nasldan naslga o‘tish
xususiyatiga ega;
117
-
tashqi muhit omillariga bo‘ysinmaydi ontogenez davrlarida
o ‘zgarmaydi.
Genetik markerlar ikki guruhga b o iin ib , absolut va shartli
ravishdagi markerlar tafovut etiladi. Ular orasidagi farqi - bu
irsiylanish darajasiga b o g iiq . Irsiylanish darajasi Xolsinger
koeffitsiyenti bilan aniqlanadi. Absolut genetik markerlarga
- qon guruhlari, dermatoglifik (q o i izlari), odontoglifik (tish
chiziqlari) ko‘rsatkichlari, immunogenetik ko‘rsatkichlardan
NLA tizimi va bir qancha genlar guruhlari (angiotenzinogen
(AgT, ASE)) oid.
Shartli ravishdagi markerlarga somatotip, oliy nerv faoliyatiga
b o g iiq boigan temperament tiplarini ko‘rsatish mumkin.
Markerlar organizm tarkibidagi bir qancha ferment tizimlari,
immunologik xususiyatlari va boshqa biologik aktiv moddalari
bilan bogiangan holda boiadi. Hozirgi kunda 120 ga yaqin
polimorf gen lokuslari ajratiladi. Genetik markerlar tibbiyotda,
irsiy kasalliklami tashxis qilish uchun qoilaniladi. Infektologiya,
immunologiya va immunogenetikada genetik markerlaming q o i-
lanilishi organizmlaming turli infeksiyalarga nisbatan sezuv-
chanligini tekshirish uchun, immun javobining kuchini va har
bir individning turli patologik jarayonlarga moyilligini aniqlash
uchun yordam beradi. U yoki bu patologik holat bilan b ogiiq
bo igan genetik markerlar asosida oldindan da’vat eta oladigan va
kasallikni to‘g‘ri tashxis qila oladigan mezonlami ishlab chiqarish
imkoniyatlari yaratiladi.
0 ‘tgan asming 80-yillaridan boshlab, genetik markerlar sport
amaliyotidaham qoilanilib kelmoqda. Jismoniy tarbiya sohasida
genetik markerlar bolalar va o‘spirinlaming anatomik, fiziologik
va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda aynan u yoki
bu sport turiga moyilligini aniqlab, sportga to ‘g‘ri y o ilanm a
berishda ahamiyati bebahodir. Sport tanlovi esa m aiu m vaqt
ichida muayyan sport turi bilan shug‘ullanuvchilar orasidan
nafaqat jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi javob
118
beradigan, balki aynan shu sportga nisbatan kelajagi istiqbolli,
«tug‘ma talantga» ega boigan sportchilami bexato va aniq ajratib
berishga yordam beradi. Oxirgi yillarda sport morfologiyaga
genetik yo‘nalishning kirib kelib rivojlanishi tufayli, sport tanlovi
muammosi bo‘yicha ilmiy qarashlari o‘zgargan va uni izohlov-
chi va da’vat etuvchi turlarga ajratish tavsiya etildi. Izohlovchi
tanlov tekshirilayotgan sportchining morfologik, funksional va
psixologik holatini aynan shu vaqtga oid uchun tahlil qiladi.
Bu tanlov asosida har bir sport mutaxassisligiga oid «sportchi
modeli» yoki «etaloni» yaratiladi. Bu model ko‘rsatkichlari bilan
tekshirilayotgan sportchining morfologik, funksional, psixologik
va texnik-taktik ko‘rsatkichlari taqqoslanadi, ular orasidagi
o‘xshashlik va farqli darajasi aniqlanadi. Etalon ko‘rsatkichlari
bilan qanchalik o ‘xshashlik darajasi yuqori b o isa , sportchining
musobaqalarda yuqori natijalar ko‘rsatish darajasi shunchalik
oshadi. D.D.Cafarova ( 2008, 2012)
500 dan ortiq turli mu-
taxassisli sportchilarda o ‘tqazilgan immunogenetik tadqiqotlari
asosida muayyan jismoniy sifatlami muayyan genetik markerlar
bilan assotsiativ bogianishlar mavjudligi isbotlandi. Masalan,
kuch sifatini talab qiladigan sportchilarda HLA-B7 miqdorin-
ing ancha yuqori b o iish i bilan ta ’riflanadi (x2=6.645). Illuning
uchun HLA-B7 kuch sifatini namoyon etuvchi genetik marker
sifatida ko‘rish mumkin. Tezlik sifatini talab qiladigan sportchi-
larda umuman HLA- Cw6 uchramadi. Demak HLA- Cw6 manfiy
genetik marker hisoblab, bu belgi asosida tezkorlik sifati yuqori
darajada rivojlanganligi tashxis qilish mumkin. Tezlik -kuch si-
fatini talab etuvchi sport turlaridagi sportchilarda esa gaplotip
HLA-A7, HLA- aniqlandi. Demak, genetik markerlar asosida
bir qancha jismoniy sifatlami tashxis qilish mumkin. Olingan
natijalar asosida sportdagi 2 muammoni hal etish mumkin: na-
faqat anatomo-fiziologik ko‘rsatkichlar balki irsiy belgilar aso-
sida har bir bola va o‘spiringa sport mutaxassislikni to ‘g‘ri tan-
lashni yoki to ‘g‘ri yo ilan m a berish mumkin, ikkinchidan, esa
119
katta sportga yo‘llanma berishda irsiy ifodalangan belgilar aso-
sida sport tanlovini ob’ektiv tashxis qilish ta’minlanadi.
Antropogenetikaning bir qismi bo‘lgan tibbiyot genetikasining
asosiy tekshirish usullaridan tibbiyot amaliyotiga moslashtirilgan
holda foydalaniladi. Odam genetik tekshirish obyekti sifatida
ancha kamchiliklarga ega, bulaming eng asosiysi - odamlarda
duragaylash, ya’ni eksperimental duragaylash usulini qo‘llash
mumkin emasligidir. Shunday bo‘lishiga qaramasdan kishilik
jamiyatida nikohning har xil tiplarini topish mumkin, kerakli
nikoh tiplarini topish uchun izchillik bilan tekshirish lozim. Uzoq
qarindoshlar to‘g‘risida aniq ma’lumotlar to‘plash ham ancha
qiyin, chunki ularsiz to‘g‘ri genealogik kartalami tuzish mumkin
emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |
