Conference proceedings

Açar sözlər. 
Neft yağları, neft-karboһidrogenlər, sürtkü yağları, distillat fraksiyaları qatran-asfalten. 
 
Neft təbii sərvətlər içərisində ən əhəmiyyətli yerlərdən birini, hətta birincisini tutan qiymətli xammal növüdür. 
Respublikamız təbii sərvətlərlə zəngin bir ölkədir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan bütün dünyada 
nefti ilə daha çox tanınır. Azərbaycan nefti xassəsinə və tərkibindəki karbohidrogenlərin miqdarına görə dünyanın digər 
regionlarında çıxarılan neftlərdən xeyli fərqlənir. Naften əsaslı, az kükürdlü, nisbətən az qətranlı, nadir və yüksək 
keyfiyyətli Azərbaycan nefti müxtəlif məhsulların istehsalı üçün əsas və dəyərli xammaldır. 
Neft yüngül və açıq qəhvəyi ilə tünd qəhvəyi (demək olar ki, qara) maye mineraldır. Bundan əlavə, neft ağ, 
narıncı və ya zümrüd yaşılı ola bilər. Neftin orta molekulyar çəkisi 220-300 q / mol (nadir hallarda 450-470), sıxlığı - 
0,65 ilə 1,05 (ümumiyyətlə 0,82-0,95) q / sm³-dir. Eyni zamanda, sıxlığı 0.83-dən aşağı olan yağ yüngül, 0.831-0.860 - 
orta, 0.860-dan yuxarı - ağırdır [2]. 
Mazutdan kimyəvi parçalamaq yolu ilə kerosin və benzin, neft yağı zavodlarında isə qiymətli sürtkü yağları 
alınır. İlk emal prosesində neftin kimyəvi tərkibi dəyişmir, ondan yalnız benzin, kerosin və s. fraksiyalar ayrılır. Bu zaman 
xam neftdən ancaq onun tərkibində olan benzini ayırmaq olar. Neftin tərkibində isə orta һesabla 5%-ədək benzin olur [1]. 
Yanacaq neftinin vakuumla distillə edilməsindən əldə edilən yağ distillatları və qalıqlarına aşağıdakılar daxildir: 
parafin karbohidrogenləri (normal və izostroy), müxtəlif parafin məqsədləri üçün beş və altı üzvlü üzüklər olan naftenik 
karbohidrogenlər, aromatik karbohidrogenlər (mono və polisiklik), həmçinin naftenik aromatik karbohidrogenlər, 
qatranlı-asfaltlı maddələr, kükürd-oksigen və azot ehtiva edən üzvi birləşmələr. 
Distillat fraksiyalarında və qalıqlarında parafinik karbohidrogenlərin tərkibi neftin təbiətindən və fraksiyanın 
qaynama aralığından asılıdır. Qaynama diapazonu artdıqca, neft fraksiyalarında yüksək ərimiş karbohidrogenlərin ümumi 
miqdarı artır. Parafinik və siklik karbohidrogenlərin uzun yan zəncirlərlə aşağı temperaturda kristallaşması, az qatılaşan 
yağlar əldə etmək üçün proses aparılır. Digərləri ilə müqayisədə, parafinik karbohidrogenlər ən aşağı özlülüyə, ən düz 
özlülük-temperatur əyrisinə və ən yüksək özlülük indeksinə malikdirlər. 
Buna görə parafinik karbohidrogenləri çıxararkən yağların özlülük-temperatur xüsusiyyətləri pisləşir. 
Parafinsizləşdirmə zamanı sərbəst buraxılan qatı karbohidrogenlərin konsentratları, öz növbəsində, müxtəlif növ qatı 
Qarayev.N.R 

---

parafinlər, seresinlər və digər məhsullar əldə etmək üçün müxtəlif növ təmizlənmələrə məruz qalır. Yağlarda naftenik-
parafinik karbohidrogenlərin miqdarı (yan zəncirsiz sırf naftenik karbohidrogenlərin olması son dərəcə əhəmiyyətlidir), 
neftin mənşəyindən asılı olaraq, 50-75% -dir. Yağ fraksiyasının qaynama nöqtəsindəki artım ilə naftenik karbohidrogen 
molekullarının yan zəncirindəki karbon atomlarının sayı artır. Optimum miqdarda naftenik karbohidrogenlər yağların 
arzuolunan komponentləridir.
Aromatik karbohidrogenlər istehsal yağlarında demək olar ki, həmişə mövcuddur. Onların tərkibi və quruluşu 
yağın təbiətindən və fraksiyanın qaynama aralığından asılıdır: bu temperatur nə qədər yüksək olarsa, aromatik 
karbohidrogenlərin miqdarı o qədər yüksək olar, polisiklik arenların (naftalin və fenantrenin törəmələri) nisbəti artır [3]. 
Qatran-asfalten maddəyə əsasən yüksək qaynayan neft fraksiyaları və qatranlarda rast gəlinir. Bunlar karbon və 
hidrogen, kükürd, azot, oksigen və bəzən müxtəlif metallardan əlavə polisiklik birləşmələr sinfinə aiddirlər. Kükürd, 
oksigen və azot ehtiva edən üzvi birləşmələr əsasən qalıq neft fraksiyalarında cəmlənmişdir. Fraksiyanın qaynama 
diapazonu nə qədər yüksək olsa, tərkibindəki heteroorganik birləşmələr bir o qədər çoxdur. Yağ fraksiyalarında sulfidlər 
və disülfidlər, tiofenlər və tiofanlar və daha mürəkkəb polisiklik kükürd törəmələri ola bilər. İstehsal olunan yağlarda 
onların olması arzuolunmazdır, çünki üzvi turşular yalnız metalların korroziyasına deyil, həm də mühərrikdə karbon 
əmələ gəlməsinin artmasına səbəb olur. Naftenik turşular və digər oksigen tərkibli maddələr xam neftin təmizlənməsi 
prosesində xaric olunur.