Conference proceedings

Açar sözlər: 
metroloji təminat, normativ sənədlər, ölçü alətləri, xam neft, kommersiya uçotu. 
Metroloji təminat vahidlik və tələb olunan ölçmə dəqiqliyinə nail olmaq üçün lazım olan elmi və təşkilati 
əsasların, texniki vasitələrin, qayda və normaların yaradılması və tətbiqidir. Neft hasilatı və emalı müəssisələrində enerji 
ehtiyatlarının istehlakının, miqdarının və keyfiyyət göstəricilərinin ölçülməsi üçün etibarlı metroloji təminatın təşkili üçün 
2 əsas səbəb zəruridir. 

Texnoloji proseslərin parametrləri haqqında dəqiq məlumat, onun daha da optimallaşdırılması və ən aşağı 
qiymətə yüksək keyfiyyətli məhsulların alınması üçün əsasdır. 

Enerji mənbələrin istehlak, kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin əksər ölçüləri ticarət əməliyyatları ilə 
əlaqədardır və ölçülərin vahidliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət tənzimlənməsinə tabedir. 
Neft və neft məhsullarının uçotunun metroloji təminatı bir sıra tənzimləyici sənədlərə əsaslanır. 
ГОСТ P 8.595-2004 “QSİ Neft və neft məhsullarının kütləsi. Ümumi ölçü texnikaları üçün tələblər. Bu standart 
dövlət tənzimləmə sahələrində əmtəə nefti və neft məhsullarının kütləsinin ölçmə texnikasına aiddir və neft və neft 
məhsullarının kütləsinin ölçülməsi üçün əsas tələbləri müəyyənləşdirir.
ГОСТ P 8.595 neftin uçotu üçün metroloji təminat sistemindəki yeganə sənəd deyil.
Əlavə olaraq “Neftin kəmiyyət və keyfiyyətinin ölçülməsi sistemləri” istifadə olunaraq mühasibat əməliyyatları 
zamanı yağ kütləsinin müəyyənləşdirilməsi üçün tövsiyələr hazırlanmışdır ki, bu da neftin uçotu üçün bu ölçü 
sistemlərinin tələbləri və mühasibat əməliyyatları zamanı neftin çəkisini birbaşa və dolayı dinamik ölçmə metodları ilə 
müəyyənləşdirilmə prosedurunu fotmalaşdırmışdır. 
ГОСТ P 8.615.2005. “QSİ. Dərinliklərdən çıxarılan neft və neft məhsullarının miqdarının ölçülməsi. Ümumi 
metroloji və texniki tələblər. Standart nəticələrin hesablamaq üçün əsas rolunu oynayan ölçmə texnikası tənzimləyici və 
digər sənədlərin inkişafı üçün əsas kimi istifadə olunur: susuz xam neftin miqdarı, yeraltı torpaqdan çıxarılan xalis xam 
neft, quyular, yataqlar və lisenziyalı sahələr habelə xam neftin miqdarı və neftin məhsullarının uçotu ümün xüsusi ölçmə 
sistemlərinin inkişafı üçün faktiki itkilər və s. 
Hal-hazırda neft və neft məhsullarının metroloji təminatını ümumi tələblərini və metodlarını tənzimləyən 20-yə 
yaxın tənzimləyici və texniki sənəd qüvvədədir [1]. Təhlillərdən də göründüyü kimi ölçü sistemləri neft hasilatı və neft 
emalı müəssisələrində istehlakın, keyfiyyət göstəricilərinin və enerji ehtiyatlarının miqdarının ölçülməsi üçün etibarlı 
metroloji təminatın təşkili üçün istifadə olunan əsas texniki vasitədir. Bütün elmi, tənzimləyici və texniki ədəbiyyatlardakı 
ölçmə sistemləri ölçü alətlərinin növləri kimi qəbul edilir. Buna görə də ölçü alətləri ilə əlaqəli fəaliyyət göstərən bütün 
təşkilati və hüquqi normalar ölçmə sistemlərini əhatə edir. Buna baxmayaraq ölçü sistemləri üçün bəzi məsələlərin həlli 
metodlarının öz xüsusiyyətləri var. 
Beləliklə, xam neftin uçotuna metroloji dəstəyin təşkili üçün çox iş görülmüş və böyük əmək sərf edilmiş, lakin 
tamamlanmamışdır. Xam neftin ticari uçotu məsələsi 1990-cı illərin əvvəllərində gündəmə gəlmişdir, çünki texnoloji 
prosesin parametrləri haqqında dəqiq məlumatlar onun daha da optimallaşdırılması, minimum xərclə yüksək keyfiyyətli 
məhsullar əldə edilməsi və enerji mənbələrindən səmərəli istifadə əsas məsələlərdən biridir [2]. ГОСТ P 8.615-2005 
layihəsinin tətbiqinin çox da geniş yayılmaması böyük ehtimalla neft şirkətlərinin əlavə maliyyə xərcləri çəkmək 
istəməməsi ilə əlaqədardır. Bu tənzimləyici sənədin köhnə versiyasında son dəyişikliklər 23 iyun 2014-cü ildə edilmiş, 
lakin yeni layihə hələ təsdiqlənməmişdir. Yeni ГОСТ P 8.615 layihəsi ilə əlaqədar olaraq bütün neft hasil edən 
şirkətlərdən quyularda və ya bir qrup quyuda ölçü cihazları quraşdırması tələb olunacaq.
Neft mühasibatlığında dəqiqliyin nə qədər vacib olduğunu başa düşmək üçün itkilərin miqyasını 
qiymətləndirmək kifayətdir. Statistikaya görə neft və neft məhsullarının kütləsinin ölçülməsində xəta 0,35-0,5 %-dir. 
Neftin yataqdan satışa köçürülməsi üçün kommersiya uçotu təxminən 20 dəfə aparıldığından istehsalatdan satışa qədər 
bütöv bir dövr ərzində neft miqdarı uçotunda ümumi xəta 2-3 % ola bilər [3]. Göstərilən xəta işarəsindən asılı olmayaraq 
bütün ölkənin iqtisadiyyatı üçün mənfi nəticələrə səbəb ola bilər.
Nəticə 
Neft sənayesində istifadə olunan ölçmə sistemlərinin metroloji təminatı ilə bağlı aparılan araşdırma eyni 
zamanda ölçmə texnikasının müxtəlif mərhələlərində bir sıra xüsusiyyətlərə və problemlərə sahib olduqlarını göstərdi. 
Ölçmə sistemlərinin metroloji xüsusiyyətlərini standartlaşdırmaq üçün vahid yanaşmalar yoxdur: vahid vaxt təmin edən 
sistemlər üçün tələblər tənzimlənmir; sistemlərin dizaynı üçün vahid tələblər yoxdur; ölçmə sistemləri yoxlanarkən 
İsmayılzadə P.V. 

---

problemlər ortaya çıxır; xüsusən də kalibrləmə fasilələrinin təyin edilməsində çətinliklər yaranır və s. Beləliklə də tədqiqat 
işində neft və neft məhsullarının mühasibat uçotunun metroloji zəmanətinin aktual bir problem olduğu ortaya çıxır və bu 
məsələlərin daha da araşdırılması və metodiki öyrənilməsi tələb olunur.