Conference proceedings

Açar sözlər: 
metroloji təminat, temperatur ölçmələri, metrologiya, termocüt. 
Hal-hazırda inkişaf edən elm və texnika nüvə enerji istehsalı, hidrogen istehsalı və duzsuzlaşdırma üçün yüksək 
istilik istehsalını əhatə edən yeni texnoloji inkişafları əhatə edərək növbəti mərhələyə qədəm qoyur. INL-nin Ölçmə 
Elmləri Bölməsinin tədqiqatçısı Dr. Richard Skiftona görə bu anlayışlar formalaşdıqca qoruyucu yanacaq örtüyündə 
olduğu kimi kritik temperaturların birbaşa, dəqiq və etibarlı bir şəkildə ölçülməsi ən vacib və əhəmiyyətli məsələlərdən 
biridir. Termocüt hər iki tərəfi qaynaq edilmiş iki müxtəlif metal naqilin birləşməsindən ibarət olan bir elementdir. 
Seebeck effekti olaraq bilinən metod vasitəsilə, temperatur göstəricisini iki xüstəlif növ naqilin arasında yaranan gərginlik 
Zeynalov Ş.V. 

---

fərqindən istifadə etməklə temperatur təyin edilə bilər. Termocütlər on illərdir ki, sobalarda, reaktiv mühərriklərdə eləcə 
də pasterizasiya və qida istehsalı zamanı istiliyin ölçülməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Nüvə tədqiqatlarında isə reaktor 
nüvələrinin içərisindəki yüksək temperatur və radiasiya səviyyələri ənənəvi termocütlərin uzun müddətli istifadə edilə 
bilməyəcəyinə şərait yaradır. 2000 °C-dən yüksək olmayan temperaturlarda istifadə edilən platin-platinium termocütləri 
daha yüksək temperatur olduğu zaman həssas tellərin sıradan çıxmasına səbəb olur. Platin-platinium konstruksiyasına 
görə HTIR-TC termocütü, reaktorlar və nüvə yanacaqlarında elektrod birləşmələri daxilindəki mühitə davam edə bilən 
yeganə yüksək temperaturlu (> 1250 °C) probdur. Aparılmış tədqiqatlar 2030-cu ilə qədər ən azı üç özəl şirkətdən yeni 
təzyiq göstəricilərinin daha aşağı təzyiq altında işləsə də, ənənəvi yüngül su reaktorlarında olduğundan daha yüksək 
temperaturda termocütlərin istifadə edilməsini gözlənilir. Bu reaktorlar daha da təhlükəsiz və daha qənaətli enerji istehsalı 
təklif edir, lakin bunun üçün yeni yanacaqlar, üzlüklər və konstruksiya materialları tələb olunur. Lakin nəzərə almaq 
lazımdır ki, tədqiqatlar zamanı mühəndislər ekstrimal şəraitdə yanacaq və materialları xarakterizə etmək üçün ətraflı 
məlumatlara ehtiyac duyacaqlar və Nüvə Tənzimləmə Komissiyası istifadə edilən materialların təhlükəsiz olduqlarını 
təsdiqləmədən əvvəl həmin materilların universal test məlumatlarını tələb edəcəklər. Bu da aparılan tədqiqatların sonrakı 
potensial risklərinin qarşısının alınmasına şərait yaradacaqdır. Bu, reaktorların istismara verildikdən sonra təhlükəsizliyini 
və uzunmüddətli etibarlılığını qorumaq üçün yeni temperatur sensorları və yerində ölçmə metodları lazım olacaqdır. 
INL mexaniki dizayn mühəndisi Joe Palmer, 2019-cu ildə Nüvə Bitki Aləti, İdarəetmə və İnsan-Maşın İnterfeysi 
Texnologiyaları konfransında təqdimatı zamanı bildirdi ki, "Bizim bildiyimizə görə, bu nüvə reaktoru içərisində ölçülən 
ən yüksək davamlı istilikdir". Joe Palmer öz tədqiqatlarını HTIR-TC üzərində təsdiqləyərkən, digər tədqiqatçılar bu cür 
yüksək performanslı sensorlar üçün yeni istehsal yanaşmalarını sınayırlar. Boise əyalətində Dr. David Estrada ilə 
əməkdaşlıq edərək tədqiqatçılar submillimetr ölçülü sensorları dozimetrlərə əlavə etmək üçün 3D printerlərdən istifadə 
etdilər və bu da INL-in Keçici Reaktor Testi (TREAT) Təsislərində həddindən artıq şərtlərə məruz qaldı. Digər bir 
avadanlıq tədqiqatçısı Troy Unruh, hər hansı bir sensorun çap olunmadan və ya əvvəlcədən şüalanmış üzlüklərə və ya 
yanacaqlara yerləşdirilməsindən əvvəl, konsepsiya testlərinin sadə bir isbatı edilməli olduğunu söylədi.
Nəticə 
Texnologiyanın bu qədər sürətlə inkişaf etdiyi bu dönəmdə, beş ildən sonra nəyin mümkün olacağını bilmirik. 
Aparılan tədqiqatları davam etdirmək üçün temperatur mənbələrini deyil, strukturlar və həssas element ucluqlarını 
nanotexnologiyalar vasitəsi ilə inkişaf etdirə, həmçinin aşağı və yüksək temperturlarda lazımi maksimal hədlərə çata 
bilərik.