Conference proceedings

Açar sözlər:
kompozit materiallar, hava gəmiləri, konstruksiya elementləri, defekt, diaqnostik modellər, avtomatlaşdırılmış 
monitorinq sistemləri. 
Aviasiya texnikasında (AT) hava gəmilərinin (HG) konstruksiya detallarının yüksək modullu polimer kompozit 
materiallarla (PKM) əvəz olunması vacib və strateji məsələlərdən biri hesab edilir. Kompozit materiallar çoxkomponentli 
Allahverdiyeva S.Q.
1

---

materiallar hesab edilir, onların əsasını (matrisini) polimer, metallik, karbon, keramik və s. materiallar, doldurucu 
hissəsini isə liflər, sap şəkilli kristallar, narın dispersli hissəciklər təşkil edir. Doldurucunun strukturuna görə kompozit 
materiallar (KM) lifli, təbəqələnmiş və dispers möhkəm materiallara bölünür. Kompozit materialın matrisi materialın 
monolitliyini, doldurucu isə gərginliyin ötürülməsini və yayılmasını təmin edir. Matrisin materialı təbiətinə görə polimer, 
metallik, karbon, keramik və s. kompozitlərə bölünür. Matrisin və doldurucunun tərkib və xassələrinin, onların 
nisbətlərinin və yerləşmə dərəcələrinin seçiminə görə materiallar istismar və texnoloji növlərə bölünür. Bir çox kompozit 
materiallar öz mexaniki xüsusiyyətlərinə (yorulma möhkəmliyi, istilik və vibrodavamlılıq, səs udulmaları, zərbə özlülüyü, 
yüngünlük) görə ənənəvi materialları və ərintiləri üstələyir. Kompozitlərin zərbə möhkəmliyi və zərbə modulunun 
elastikliyi adi konstruktiv ərintilərdən 2...5 dəfə çoxdur. Ənənəvi konstruktiv materiallarla müqayisədə polimer kompozit 
materialların müsbət cəhətləri aşağı sıxlığa, yüksək davamlılığa malik olması, korroziyaya qarşı dayanıqlı və 
uzunmüddətli olmasıdır. Mənfi cəhətləri isə istismarda kiçik temperatur diapazonuna, sınmalara qarşı aşağı nisbi 
davamlılığa, uzün istismar müddətində zədələnmələrin yığılmasına malik olması, həmçinin xarakteristikaların 
qiymətlərinin qeyri-müntəzəm paylanmasıdır. Polimer kompozit materiallar onlara qarşı mənfi təsir edən şərtləri 
azaltdıqda hava gəmiləri üçün ən perspektiv konstruktiv materiallar hesab edilir. 
Uçuşların təhlükəsizliyinin artırılması, istismar sərfiyyatlarının azaldılması, uzun müddət ərzində hava 
gəmilərinin konsrtuksiyasının qalıq resursunun proqnozlaşdırılması təhlükəli risklərin azalmasına səbəb olur. Bu 
baxımdan aviasiya texnikasının etibarlığının artırılması texniki nəzarətin üzərinə düşür ki, bu da hava gəmilərinin 
konstruksiyalarına qoyulan texniki tələblərə uyğun gəlməlidir. Məhz, bu səbəbdən texniki nəzarətin əsas məqsədi polimer 
kompozit materiallardan hazırlanmış detal və konstruksiyaların fiziki-mexaniki xassələrini dağıtmadan onları bərba 
etməkdir. Müəyyən edilmişdir ki, kompozit material (KM) metaldan fərqli olaraq qeyri-monolit material hesab edilir. 
KM məmulatın hazırlanmasında faktiki olaraq əsas konstruksiya hesab edilir. Lakin kompozit materialların obyektivliyi 
onun keyfiyyətindədir, belə ki, onların keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün müxtəlif fiziki metodlardan istifadə edilir. 
Araşdırmalar onu göstərir ki, kompozit materiallardan hazırlanmış konstruksiyaların istismarı zamanı mexaniki, zərbə və 
yorğun tipli zədələnmələr çatların əmələ gəlməsinə, temperatur və rütubətliyin periodik dəyişkənliyinin təsiri isə onların 
ölçülərinin artmasına səbəb olur. Nəticədə, onların vaxtaşırı təmirinin və dağılmalarının qarşısının alınması 
konstruksiyaların vəziyyət monitoringinin və istismar zamanı təhlükəsizliyinin artmasına gətirib çıxarır. Hal hazırda 
dünyanın bir çox ölkələrinin elmi-tədqiqat mərkəzlərində material və məmulatların nəzarəti üçün bir sıra zədəsiz nəzarət 
metodları işlənib hazırlanmışdır ki, burada materialların ilkin mərhələsindən tam dağılmasına (köhnəlməsinə) qədər 
yaranan zədələnmələrin inkişaf monitoringinə baxış keçirilir. Materiallarda əmələ gələn defektlər, onların informativ 
parametrlərinin öyrənilməsi, həmçinin srtukturlarda yaranan yükləmələrin hesablanması zədəsiz nəzarət metodlarının 
üzərinə düşür. Mövcud olan müasir zədəsiz nəzarət metodları kompozit materialların nəzarəti üçün bir sıra çatışmazlıqlara 
malikdir. Məhz, bu çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün zədəsiz nəzarət sahəsinə aid olan aparıcı elmi tədqiqat 
mərkəzlərində ən effektiv diaqnostik metodların təkmilləşdirilməsi və işlənib hazırlanması istiqamətində tədqiqatlar 
aparılır.