Conference Paper

Фойдаланилган адабиётлар: 
1
.Айзман Р.И., Кривошеков С.,Г., Омельченко А.О. – 
Основы безопасности 
жизнедеятельности и первой медицинской помощи. – Новосибирск: Сибир. 
Университет нашриёти. 2005, – 464 б.

2.Степановских А.С. “Охрана окружающей среды” – Москва “ЮНИТИ-ДАНА” 2001.
 
3.Ўзбекистонда атроф-муҳит ҳолатини экологик кўрсаткичлар асосида баҳолаш атласи. 
Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри 
давлат қўмитаси. “Kartografiya” илмий-ишлаб чиқариш давлат корхонаси. Т.: 2008. 
 
4. 
Мухитдинов 
М.М., 
Потапов 
А.И., 
“Экология”, 
Ташкент. 
“Фан”, 
2009, 432 б.
 
5.Репин.
Ю.В.
,-“Безопасность и защита человека в чрезвычайных ситуациях”. – Москва. 
Дрофа. 2005. 192 б.
 
6.www. econews.uz-Ўзбекистоннинг экологик маълумотлар портали. 
 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
89 
ҚАНД ЛАВЛАГИ ОЗИҚ-ОВҚАТ САНОАТИДА
ҚИММАТБАҲО ҲОМАШЁ. 
Акрамов Ш.Ш., Урайимжонов А.А. 
Фарғона политехника институти 
 
Республикамизда замон талабига жавоб берадиган корхоналарни ташкил этиш 
ва такомиллаштириш йўлларини излаш, умумий овқатланиш 
корхоналарида хизмат кўрсатишни ташкил этиш, замонавий жиҳозлар билан 
таъминлаш, ярим тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун янги технологияларни 
олиб кириш, хўрандалар эҳтиёжини қондириш, ҳозирги замон талабига мос равишда 
ярим тайёр маҳсулотларни қадоқлашни такомиллаштириш бўйича кўпгина ишлар 
амалга оширилмоқда. 
Шакар ишлаб чиқариш учун асосий хом ашё сифатида асосан қанд лавлаги 
ишлатилади. Ўзбекистон Республикаси мустаоқилликка эришгандан сўнг, аҳоли учун 
зарур бўлган буғдой, гўшт, мева ва шакар билан таьминлаш янги ишлаб чиқариш 
корхоналари барпо этиш кераклигини тақозо этмоқда. Айниқса шакарга бўлган талабни 
қондириш учун қанд лавлагидан шакар олиш учун майдароқ сехлар қуриш лозим. 
Мустақил Республикамизда қанд ва қанд махсулотлари ишлаб чиқаришда, бошқа 
соҳаларда бўлгандек, кейинги йилларда бир қатор ютуқларга эришилди. Қанд ва ундан 
тайёрланадиган махсулотларга ҳам ма вақт талаб ва эҳтиёж анча юқори даражада 
бўлган,албатта. Шунинг учун қанд ишлаб чиқаришнинг ривожлантириш зарур ва 
бунинг учун кўплаб катта-кичик корхоналарни ташкил этиш мақсадга мувофиқ. 
Халқимизнинг кундалик истеомоли учун нон, гўшт-сут, мева махсулотлари каби 
сўзсиз, қанд ҳам етарли миқдорда бўлиши керак. Айниқса, шакарга бўлган талабни 
қондириш учун қанд лавлаги майдонларини кенгайтириш, лавлагиларидан қанд олиш 
сехларини қуриб ишга тушириш энг устивор йўналишлардан ҳисобланади. 
Илмий маълумотларга қараганда, унинг ватани ўрта ер денгизи ҳисобланади. 
Лавлаги сабзавот экини сифатида эрамиздан 2000-1500 йил олдин фойдаланиб 
келинган. Унинг илдизмевасидан Осиёда тахминан эрамиздан 1000 йил олдин 
фойдалана бошланган.. Ҳозирги вақтда қанд лавлаги Франсия, Германия, Канада,
Дания, Украина, Туркия, Россия, Италия, Полша, Япония мамлакатларида кўп экилади. 
Ер юзида қанд лавлаги 7,9 мл минг гектар майдонга экилади. Ўзбекистонда қанд 
лавлаги ХХ –аср ўрталарида экила бошланган. Ҳозирги вақтда қанд лавлагини экин 
майдонини кўпайтириш, қанд заводларини қуриш ва қанд ишлаб чиқаришни 
кўпайтириш кўзда тутилмоқда. Шу мақсадларда Хоразмда қанд заводи қурилди ва 
1999-йили унинг экин майдони 161,0 минг гектар майдонга кўпайтирилди. Қанд 
лавлаги юқори хосилли экин. Ундан ер юзида 1 гектар ердан ўртача 32,8 тонна, 
дехқончилик маданияти юқори бўлган ривожланган давлатлар (Франсия, Италия, 
Германия, Венгрия, Япония, ) да 1 гектаридан 50-60 тонна ҳосил олинади. Россияда 
1994-йили ўртача ҳосилдорлик 12.6 т/га, 1991-йилларда 16.7 т/гани ташкил этди. 
Нисбата нюқори ҳосил Краснодар ўлкаси, Курск, Белгород, областларида -30 т/гагача,
айрим хўжаликларда 40-50 тадан ҳосил олинади. Ўзбекистонда эса 1998 йилда 119,7 
т/га қанд лавлаги олинган. Шунингдек уруғ ҳосили эса 15-20 центнерни ташкил этади.
Қишлоқ хўжалиги мутахассислари олдидиги яна бир муаммолардан бири 
етиштирилган ҳосилни сақлаш масаласидир, етиштирилган ҳосилни қайта 
ишлангунича сақлаш мухим ҳисобланади. 
Қанд товар маҳсулот сифатида икки турда ишлаб чиқарилади. Биринчиси, 
тўкилувчан 0,2-2,5 мм ўлчамли кристаллардан иборат бўлган шакар қанд, иккинчиси 
эса монолит, яъни қуйилган, йирик–йирик ва прессланган бўлади. 100 гр соф 
маҳсулотнинг энергетик қиймати шакар қандда 1565 кЖ, монолит қуйилган қандда эса 
1569 кЖ га тенг. 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
90 
Дунё бўйича қанд ишлаб чиқариш йиллар давомида ҳар хил бўлиб, шакар қамиш 
ва қанд лавлаги хосилига боғлиқдир. Ҳозирги пайтда ўртача йилига 80-100 млн тонна 
қанд ишлаб чиқарилади. Дунёда шакар қамишдан 60-65 %, қанд лавлагидан 35-40 % 
қанд ишлаб чиқарилади. 
Илдиз мевани умумий оғирлигига нисбатан марказий қисм таҳминан 69 % ни, 
боши 12 % ни, бўйни 12 ва думи 7 % ни ташкил қилади. Маълумки, қанд лавлаги 
илдизмеваларининг тўқималаридан сахароза, асосан, диффузия йўли билан ажратиб 
олинади, шунинг учун қанд лавлаги мевалари зич, тургорлик ҳолатини юқотмаган 
бўлиши керак.
Тургорлигини юқотган илдиз мевалар майдалаш пайтида бўтқасимон бўлиб 
диффузия жараёнини қийинлаштиради. Шунинг учун техник талабларга биноан, 
эзилган, сўлиган ва буришган илдиз мевалар 5 % дан ортмаслиги керак. бундан 
ташқариш қанд лавлаги илдиз меваларида қуйидаги камчиликлари бўлган меваларни 
сақлашга қабул қилишга рухсат этилади. Яъни, қанд лавлагини механик йўллари билан 
шкастланганлик даражаси - 12 % дан, гуллаб турган меваларнинг миқдори-1 % дан 
ҳамда уюмларда яшил масса 3 % дан ошмаслиги талаб этилади. Қуриган тургорлиги 
тикланмайдиган, чириган, музлаган, қорайган тўқимали илдиз мевалар умуман қабул 
қилинмайди. 
Юқоридагилардан шуни хулоса қилишимиз мумкинки, қанд лавлаги қанд шакар 
саноатида жуда ката аҳамиятга эга. Мамлакатимизда қанд лавлаги экин майдонларини 
кенгайтириш ва етиштирилган ҳосилни қайта ишлаш орқали аҳолини нисбатан 
арзонроқ шакар махсулотлари билан таъминлашимиз мумкин бўлади.