Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.1.70.
 
Üveysi
296
 (1936) 
Klasik makamlar arasında çoğunluk içinde en çok yayılanı şüphesiz “Irak” 
ezgisidir. Bu ezgiyi Buhara’nın şeşmakamcı usta sanatçıları çok söylerdi. Toyçi 
Ağabey
297
ve onun arkadaşları da onu başka türlü çalıp, halk arasında yaydılar. O 
sahnemizde en önce “Halime
298
” vasıtasıyla çınladı. “Halime” nin birinci – önceki 
versiyonunda “Irak” ezgisi yoktu, sonraki piyes üzerinde bir süre çalışıldıktan sonra 
Halime (kız) nin aryası olarak sahneye çıktı. “Halime” piyesinde onu merhum Tursunay, 
sonra Halime Nasirkızı Nazireaylar; şeşmakamın farklı bölümlerinde: Abdulhak 
Sultanov, Rahimberdi Boboconov, Boborahim, Kerim Zakiri, Kuldaşev ve diğerleri de 
söylediler. Çoğunluk beğendi ve o tam manasıyla kültürümüzün bir parçası oluverdi.
Şeşmakamın farklı bölümlerinde ses sanatçılarımız “Irak” ezgisiyle Üveysi’nin: 
“Zaboningni keturgil, ey şakarlab toti guftora, 
Neçikkim marhamat bolsin neça mandek dilafgora”.
299
296
 
Üveysi – Adı geçen makale “Yorkin Turmuş” dergisinin 1936 yılı 4-5 birleşik sayısında yayımlandı. 
297
Toyçi aka - Mulla Tuyçi Toşmuhamedov (1868-1943), usta şarkıcı, Özbek türkücülük sanatının büyük 
temsilcisi, Özbekistan halk sanatçısı.
298
“Halime” – drama yazarı G. Zafariy’in (1889-1944) nu isimli draması. İlk defa 1920 yılında 
sahneleştirilen bu eser 20’li ve 30’lu yıllarda birkaç kez oynandı. 
299
Ey şeker dudaklı papağan, dilini söze getir ki, bana benzeyen nice göğsü yaralılara iyilik olsun. 

---

271 
diye başlayan meşhur bu gazelini okumaya başladılar. 
İşte o gazeli yazan Üveysi, Umarhan devrinde yaşayan kadın şairlerden olup, adı 
Cihan Hatun idi. O, “redifli” bir gazelinin sonunda kendi mahlası, (şairlik adı) ve ismini 
işte şöyle belirtir: 
“Yokotib ozni fano martabasiga yeta kor, 
Vaysiy nomim mening ul nomi Cihanimga evaz”.
300
Cihan Hanım aslen Mergilan’lıydı. Umarhan sarayında Han’ın başkanlık ettiği 
birkaç şair olduğunu (Fazlî, Ado
301
, Hozik
302
, Gulhanî ve diğerleri), onların sık sık 
toplanıp istişare yaptıklarını duyduktan sonra, o şairler meclisine girme hevesine düştü. 
Bunun için Hokant’a giderken babasından izin istediğinde babası onun talebini geri 
çevirmese de, kızının saraydaki şairler meclisine girmesine yardım eder ümidiyle 
Hokant’taki saygın insanlardan olan bir dostunun evine gönderdi. O adam, kızın şaire 
olsa da henüz genç olduğunu görüp, tereddüt etti: 
-
Bu halde gidip giremezsiniz. Bir ihtiyar kadın kılığına girip gitseniz,-dedi. 
Cihan Hanım, ihtiyar kadın kıyafetlerini giyip, eski peçe yapıp saraya gitti. Onu 
sokmadılar. Sonra o yukarıda gösterdiğimiz “Zaboningni” diye başlayan gazelin işte bu 
iki satırını yazıp şairler meclisine gönderdi: 
“Meni “Latakhuli” deb mahrum etma boğbon ahli, 
Azal degoni bağrim konini tokkan bu gulzora”. 
Bundan sonra onu şairler meclisine soktular. Fakat orada ihtiyar bir kadın değil, 
genç bir kız olduğu ortaya çıktıktan sonra, bir “fitne” çıkmasın diye olsa gerek, onu 
hemen saray içlerine gönderdiler. Böylece Cihan Hanım Umarhan sarayında kaldı ve 
daha sonra “Cihan Hatun” diye şöhret saldı.
300
Kendinden geçip hiçlik derecesine ermek, benim “Uvaysiy” denilen adım, Cihan denilen adımın 
yerindedir.
301
Ado – 18. Asırda yaşayan Umurhan sarayı şairlerinden. Özbekçe ve Farsça gazel, muhammesleri bizce 
beyaz ve mecmualarda ulaşıp gelmiş. 
302
Hozik – mahlası, gerçek ismi Junaydullo Ismoilshayx oğlu (18.asır sonu-1843) şair, aslen Herat’lı. 1799-
1900 yıllarında Buhara’ya gelmiş. Harezm’de Munis, Ogahiy edebi grubunda yer almış. Emir Nasrullah 
Han tarafından katledilmiş. 

---

272 
Sarayda yaşadığı dönemde Mergilan’ın Kalandarhona denilen yerinde güzel 
süslemeli bir ev yaptırmış. O ev halen duruyordiyorlar.
Onun, “Kerbelaname”si, “Divan”ı ve Muhammet Ali Han
303
’a (Umarhan’ın oğlu, 
şair) ithaf edilen “Çin Seferi” adlı eserleri var. 
Bir gün Cihan Hatun’a, softa üstündeki narı gösterip bunun hakkında bir şey 
söylemesini istiyorlar. Cihan Hatun o dakikada nar hakkında dört satırlık bir şiir yazmış. 
Doğaçlama yoluyla yazılan bu dört satırlık beyit narı ne güzel ve sanatsal tasvir eder: 
“Bu na gumbazdir, eşigi tuynugidan yoq nişon, 
Neça gulgunpoş
304
kizlar manzil aylabdir makon, 
Sindirib gumbazni kizlar holidan olsam habar: 
Yuzlariga parda tortiğlik, tururlar bağri kon.” 
“Yüzlerine perde çekilen “kızların” bağırlarının kan” olduğunu söylemiş, saray 
hizmetçi kızlarının ahu zarlarını tasvir etmiş.