Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.2.50.
 
Meyerxo‘ld Tiyotri (1927) 
«Er yuzi» majmuasi o‘z o‘quvchilarini eng zo‘r tiyotr muallimlaridan biri bilan 
tanishdirmoqchi bo‘lub shu vazifani menga topshirdi. Bu ko‘p sharaflik bir xizmat bo‘lsa 
ham, tilamasdanrak bajardim. Buning sababi belgili. Meyerxo‘ld to‘g‘risida kitoblar 
yoziladi, maqolalar, ayniqsa, «Er yuzi»ning o‘lchovli betlariga sig‘a oladurg‘an qisqa 
maqolachalar yozish bilan uni keragicha tanitib bo‘lmaydi. Modomiki tugal tanita 
olinmas ekan, hozirg‘a sabr qilib turish yaxshimasmidi? Yo‘q! «Oz bo‘lsa ham tanib 
turayliq», – der ekan o‘quvchilar; shu uchun biz ham qo‘ldan kelganini qilishg‘a majbur 
bo‘lamiz. Boring, bu sarlavhasi bo‘lsin, bir ozdan so‘ng «madhal»ini boshlashg‘a ham 
mumkin bo‘lub qolar. 
Meyerxo‘ldni maxtag‘anlar «rus tiyotrining mumtoz san’atkori» deb maxtaylar; 
hatto uning muxoliflari ham so‘kish chog‘ida: «Eng buyuk muallimlardan birining 
xatosi», – deyib o‘talar. 
1926 yil aprel oyida uning tiyotri 5 yillik to‘yini o‘tkazdi. Shu to‘yni o‘tkazmak 
uchun 101 kishidan iborat maxsus qo‘mita tuzilgan edi. Qo‘mitaning raisi Klara Setkin*, 
o‘rinbosarlari Lunacharskiy bilan Slavinskiy o‘rtoqlar edi. Boshqa a’zolar orasida Bela 
Kun, Budyonniy, Dogodof, Lozovskiy, Semashko, Dumbol va Unshlixt* kabi ulkan 
nomlar uchraydi. Mana buning o‘zginasi ham bu kun Meyerxo‘ld tiyotrining ahamiyatini 
ko‘rsatishga yetadi. To‘yg‘a qadar bir kollektiv holda ishlab kelgan bu tiyotr to‘ydan 
so‘ng hukumat qaramog‘ig‘a o‘tti va «Meyerxo‘ld nomig‘a hukumat tiyotri» deb ataldi. 
Bu tiyotrning o‘z boshig‘a mustaqil bir muassasa bo‘lub ishlashi 1922 yildan boshlanadi. 
1922 va 1923 yil tiyotr faslida u avval «Meyerxo‘ld tiyotri» bo‘lub, so‘ngra «Meyerxo‘ld 
nomig‘a tiyotr» bo‘lub ishlaydi. Ungacha bu tiyotr bir necha muassasaga aralashib 
chiqqan: 1920 yilning noyabr oyidan 21 yilning yozlarig‘acha bu tiyotrning tub kuchlari 
boshlarida Meyerxo‘ld bo‘lg‘ani holda, «RSFSRning birinchi tiyotri»da ishlaylar. U 

---

409 
yerda «Tong qizilliqlari»* («Zarya»), «Misteriya buff»*, «Yoshlar soyuzi»* degan 
narsalar qo‘yiladi. Bularning birinchisi balchiqoli* adib va shoir Verxarnniki* bo‘lub, 
muosir* sarmoyador jamiyatdan boshqa bir oliyroq jamiyatga ko‘chishni tasvir qiladi. 
Unda sinf kurashi bir necha tabaqa orasida ko‘rsatiladi. Ikkinchisi rus futuristlaridan 
mashhur Mayakovskiyning asari bo‘lub, narigi (ma’naviy) olamlarni ermak qiladi. 
Nihoyat, uchinchisi norvajli* adib Ibsenniki* bo‘lub, asrimizning muammolariga 
qoqiladi. Bu asarlarning har biri o‘sha vaqtda jamiyatga hayajonlar solg‘an, uni silkitkan 
narsalardir. 
Meyerxo‘ld o‘sha tiyotrda vaqtida edikim, «Tiyotrda o‘ktabr» shiorini maydonga 
otti. Uning g‘ayrati va tashabbusi bilandirkim o‘sha tiyotrda yangi asoslar amalga 
qo‘yildi. Bu yangi asoslarning biri «Tiyotr san’ati ham siyosatdan xoli emas»dir. Qanday 
bo‘lsa ham, bir sinfning manfaatiga xizmat etganini da’vo qilar, shu uchun o‘zi ham 
mamlakat tizginini qo‘lg‘a olg‘an tumoyoq sinfiga xizmat etardi. Bu mafkura masalasidir. 
Yana bir yangi asos sahnaning tuzilishiga oid bo‘lub, sahna maydonining chiroyliq qilib 
yasatilishig‘a qarshi sahnada eng oddiy muyimlardan eng oson va arzon shakllar 
uyushdirishga tirishardi. Bu ham, albatta, «siyosatdan xoli emas», negakim bu sodda 
sahna sodda xalq uchun, sodda xalq esa tumoyoqlar edi. 
Bino yetishmasligi orqasida u tiyotr burung‘i Nezlobin tiyotri* bilan birga 
qo‘shilib, «Akto‘r tiyotri»g‘a aylandi. O‘sha tiyotrda qo‘yilib juda katta muvaffaqiyat 
qozong‘an «Velikodushnыy rogonosets»* tomoshasi «Akto‘r tiyotri» qurulmasdan burun 
«Birinchi RSFSR tiyotri» bilan yuqori rejisso‘r Qurslari tomonidan birlikda 
tayyorlang‘an edi. Meyerxo‘ldning ikkinchi asosi (sahnani soddalashtirish) o‘sha vaqtda 
avjiga chiqqan edi: uning o‘z gapiga qarag‘anda, yuqorida aytilgan asarning qo‘yilishi 
faqat 200 so‘mgagina tushkan. 
O‘ziga hamma vaqt yangi yo‘llar aqtarg‘an, bir yerda to‘qtamag‘an, «tinib o‘lmas» 
Meyerxo‘ld va uning to‘dasi, albatta, Nizlobin to‘dasi bilan chiqisha olmas edi. Ham 
shunday bo‘ldi-da: ilgari ikkovi orasida kurash ketdi, so‘ngra uzilishishga majbur 
bo‘ldilar. «Akto‘r tiyotri» tamoman Meyerxo‘ld qo‘lig‘a qoldi. 
Undan keyin «Akto‘r tiyotri» deganimiz «GITIS tiyotri»g‘a* aylandi. 

---

410 
Unda ham ikki to‘da o‘ynardi: biri Meyerxo‘ldniki, yana biri «Tajriba qahramonliq 
tiyotri». Bu ikkala to‘daning kurashishi natijasida so‘ngg‘i to‘da yo‘q o‘ldi va 1922 yilda 
«Meyerxo‘ld tiyotri» degan mustaqil bir tiyotr tashkil qilindi. 
O‘zining o‘sha yo‘li bilan Meyerxo‘ld tiyotri hozirg‘acha yurib keldi. Albatta, bu 
orada chayqalishlar bo‘lmadi emas, bo‘ldi, lekin ularning mohiyatidan gapirmakchi 
bo‘lsak, kitoblar yozishg‘a to‘g‘ri keladirkim, unga bizning kuchimiz ham hali hozirg‘a 
yetmaydi. 
Bu orada Meyerxo‘ld tiyotri «Muallim Bubus»*, «D.E.»* (Ber Ovruponi!), 
«Mandat», «Er ko‘pdi»*, «Yur, Xitoy»* kabi har jihatdan yangi va muosir narsalar berdi: 
qadimgi Ostrovskiyning* «O‘rmon»i bilan Gogolning «Tergovchi»sini yangilab astar-
avrasini ag‘darib qo‘ydi. «O‘rmon»da uncha qilu qol qo‘zg‘almag‘an edi. Ammo bu 
«Tergovchi»da juda qilu qol qo‘zg‘aldi. Qo‘yilg‘aniga bir yarim oy bo‘lub qolg‘ani 
holda, hali ham maqtash va so‘kishlar to‘qtag‘ani yo‘q. «Tergovchi»ga baho berishda 
Maskov bilan Leningrad tanqidchilari ikkiga bo‘lindilar. Maskov so‘kadi, Leningrad 
maxtaydi. Bu so‘kish va maxtashlar to‘g‘risida gapirmak uchun ham yana ayrim 
maqolalar yozish kerak. Shuning uchun qisqa qilib shunigina aytamizkim, Maskov 
munaqqidlari Meyerxo‘ldni «o‘nglashib ketish»da ayblaylar, Leningrad munaqqidlari esa 
Meyerxo‘ldning «Tergovchi»sidan Gogolning chin ruhini topalar va yangi hech kim 
topolmag‘an narsalar topilg‘anini da’vo qilalar. Chinakam, «Tergovchi» bilan 
«Velikodushnыy rogonosets» orasida shakl jihatdan juda katta farq bor. So‘ngg‘i narsani 
200 so‘mga tayyor bo‘lg‘an deb o‘tkan edik. «Tergovchi»ning sahna jihozlariga bir necha 
ming so‘m ketgan desak xato qilmaymiz. Kiyimlar hammasi toza narsadan, xotin 
kiyimlari hammasi ipak, boshqa jihozlar ham kino‘larniki qadar boy. 
Meyerxo‘ld tiyotrida bu choqqacha parda, dekoratsiya va sahnaoldi fanorlari 
bo‘lmas edi. «Tergovchi»da parda devorg‘a aylangan. Ravot darvozalar… 
O‘yinlarda «Ot o‘yini» (tsirk) va kino‘ning ko‘b ta’siri bo‘lg‘an bu tiyotr, gapning 
qisqasi, tevarak-atrofni eng ko‘b mashg‘ul qilayotkan bir san’at muassasasidir. Bu 
to‘g‘rida bir emas, ko‘b, ko‘b martaba so‘z qilishg‘a to‘g‘ri kelar – hozir so‘zni tamom 
qilmasdan burun Meyerxo‘ld tiyotrining bizga ta’siridan ikki og‘iz so‘zlab o‘tay. 
Bu tiyotrning soddaligi biz uchun kerak, ko‘bchilikka yaqin kelishi yana biz uchun 
lozim. Bizning xalq tiyotrlari unsurlaridan ba’zilari bu tiyotrda bor. Shu uchun bizning 

---

411 
yangi tiyotrimiz ham bundan qochib qutulolmaydi va qochmoqchi ham emas, albatta. 
Balki Maskov dram istudiyasi bu yo‘lda birinchi qadamni qo‘ydi: o‘tkan yil Maskov 
istudiyasida meyerxo‘ldchilardan o‘rtoq Sverdlinning ta’limi bilan «Qorovul uyqusi» 
degan bir so‘zsiz o‘yin* tayyorlang‘an edi. Endi bu yil esa «Pul undirish»* degan bir 
kulgi asar tayyorlanib turadir. 
«Zarafshon» gazetasining 1927 yil 4 yanvar sonida «Cho‘lpon» imzosi bilan 
bosilgan. 
«Adabiyot nadir» maqolalar to‘plamida qayta chop etilgan. 
«Zarafshon» gazetasi asosida nashrga tayyorlandi. 
Meyerxo‘ld teatri (102-bet). «Er yuzi» jurnalining 1927 yil 13 fevral sonida 
«Cho‘lpon» imzosi bilan e’lon qilingan. «San’at» jurnalining 1991 yil 10-sonida (nashrga 
tayyorlovchi Sirojiddin Ahmad) va «Adabiyot nadir» to‘plamida qayta nashr etilgan. 
«Er yuzi» jurnali asosida nashrga tayyorlandi. 
Klara Setkin (1857 – 1933) – Germaniya kompartiyasining asoschilaridan biri. 
Lozovskiy (taxallusi, haqiqiy ism-sharifi Solomon Abramovich Dridzo) (1878 – 
1952) – sovet davlati arboblaridan biri, tarix fanlari doktori. 
Slavinskiy, Dumbol, Unshlixt – 20-yillardagi yirik siyosiy arboblar. 
Kun Bela (1886 – 1939) – xalqaro kommunistik xarakat aboblaridan biri, venger. 
Budyonniy Semyon Mixaylovich (1883 – 1973) – sovet sarkardasi, Sovet Ittifoqi 
marshali, fuqarolar urushi qahramonlaridan biri. 
Semashko Nikolay Aleksandrovich (1874 – 1919) – sovet davlat va partiya 
arboblaridan, sovet sog‘liqni saqlash tizimining tashkilotchilaridan biri. 
«Tong qizilliklari» – E.Verxarn asari. 
«Misteriya-Buff» – V.Mayakovskiy asari. 
«Yoshlar soyuzi» – G.Ibsen asari. 
«Balchiqoli» – belgiyalik. 
Verxarn Emil (1855 – 1916) – belgiyalik shoir va dramaturg. 

---

412 
Muosir (arab.) – asrdosh, zamondosh. 
Norvajli – norvegiyalik. 
Ibsen Genrik (1828 – 1906) – norvegiyalik dramaturg. 
«Nezlobin teatri» – 1909 yili K.N.Nezlobin tashkil qilgan teatr. Keyinroq bu teatr 
Meyerxold teatriga qo‘shib yuborilgan. 
«Velikodushnыy rogonosets» – belgiyalik dramaturg F.Krommelink (1888 – 1970) 
asari. 1921 yili yozilgan. 
«GITIS teatri» – «Davlat teatr san’ati bilim yurti» (Cho‘lpon izohi). 
«Muallim Bubus» – rus dramaturgi A.M.Fayko (1893 – 1978) asari. 
«D.E.» – Podgayetskiy asari. 
«Er qo‘pdi» («Zemlya dыbom») – Martineov va Tretyakov asari. 
«Yur, Xitoy» –Tretyakovning «Hayqir, Xitoy» asari nazarda tutilgan. 
Qadimgi Ostrovskiy – dramaturg A.N.Ostrovskiy (1823 – 1886) nazarda tutilgan. 
Uning 
«O‘rmon» dramasi 1871 yili yozilgan. 
«So‘zsiz o‘yin» – pantomima. 
Muassir – ta’sir etuvchi. 
Tafarruj – sayr-tomosha, ko‘ngil ochish. 
Ma’ruf Rasuliy (1900 – 1937) – samarqandlik ma’rifatparvar va jamoat arbobi.