Stress
– inson organizmini haddan tashqari zo‗riqish natijasida paydo bo‗ladigan
tanglik jarayonidir.
Stress ko‗rinishiga qarab ikki turga ajratiladi:
Konstruktiv
– biz turidagi (ko‗pchilik orasida);
Destruktiv
– men turidagi (yakka shaxs o‗zi bilan) kechadigan jarayon.
Stress tushunchasi kanadalik olim gans sele tomonidan kiritilgan, u stressni
organizmning jismoniy yoki psixik jarohatni keltirib chiqaradigan ta‘sirlarga
nisbatan moslashish-himoya reaksiyalari yig‗indisi sifatida ta‘riflagan. Stress
holatining rivojlanishida g. Sele uch bosqich: a) xavotirlanish, b) qarshilik
ko‗rsatish, v) izdan chiqishlarni ajratdi.
Xavotirlanish reaksiyasi shok davri (mns tushkunlik holati) va izdan chiqqan
psixik vazifalarning tiklanish, shokka qarshi davridan iborat. Qarshilik ko‗rsatish
bosqichi (rezistentlik) stressorlar ta‘siriga nisbatan chidamlilikning yuzaga kelishi
bilan xarakterlanadi. Ularning davomli ta‘sirida organizm kuchi kamaya boradi, va
izdan chiqish bosqichi boshlanadi, ba‘zn organizm o‗limiga olib keluvchi nuqsonli
kasallik jarayonlari yuzaga keladi.
Stress hayot uchun xavfli bo‗lsada, organizm uchun zarurdir: austressda
(«foydali» stress) individning moslashish mexanizmlari ishlab chiqiladi. Axborotli
va psixik stress turlari mavjud (emotsional stresslar).
Hissiyot va sezgilarning yana bir qonuniyati – bu psixosomatik korrelyasiya,
vegetativ o‗zgarishlar bilan aloqa, bu organizm va inson hayotiy faoliyati
vazifalarining o‗zgarishiga olib keluvchi hissiyotlar ta‘sirini bildiradi.
Emotsional kechinmalarning xilma-xilligi avvalambor, odamlarning kayfiyatida
ifodalanadi. Emotsional jihatdan kuchsiz ta‘sirlanadigan odamlarda faqat
qandaydir o‗ta xavotirli voqea yaqqol ifodalangan hislarni yuzaga keltiradi.
Boshqa toifadagi, emotsional ta‘sirchan odamlarda arzimas holat ham kuchli
128
hissiyotlarga sabab bo‗lishi mumkin. Hatto, ahamiyatsiz voqea ham kayfiyatlarini
ko‗tarishi yoki tushirib yuborishi mumkin.
Odamlar o‗rtasida hissiyotlarning ifodalanishining chuqurligi va barqarorligi
bo‗yicha farqlanadigan xususiyatlar kuzatiladi. Ba‘zi odamlarni hissiyotlar o‗rab
olib, o‗zidan keyin chuqur iz qoldiradi. Boshqalarda hissiyotlar yuzaki xususiyatga
ega bo‗lib, oson, sezilarsiz, darhol va umuman izsiz o‗tib ketadi. Odamlarda affekt
va ehtiroslar ifodalanishidagi farqlar yaqqol namoyon bo‗ladi. Bunda nomutanosib,
o‗zi va hulq-atvori nazorati yo‗qotilgan, affekt va ehtiroslarga beriluvchan,
masalan, g‗azab, jazava, xavotirga tushadigan odamlarni ajratish mumkin. Boshqa
odamlar, aksincha, doimo o‗zini tuta biladi, o‗z hislarini, ongini nazorat qiladi.
Odamlar o‗rtasidagi farqlardan biri shundan iboratki, hislar va hissiyotlar ularning
faoliyatida aks etadi. Xuddi shunday, ba‘zi odamlar hislar ta‘sir etuvchi
xususiyatga ega, harakatga undaydi, boshqalarda barchasi qator o‗zgarishlarga
sabab bo‗lmaydigan hisning o‗zi bilan chegaralanadi. Hislar sustligining yorqin
shakli insonning ko‗ngilchanligida ifodalanadi.
SHunday qilib, hissiyot va hislarning namoyon bo‗lishidagi farqlar ma‘lum
odamning betakrorligi, ya‘ni, uning individualligini belgilab beradi.
Oniomaniya va shopogolizm bilan bog‗liq bo‗lgan yana bir muammoni ko‗rib
chiqamiz. Oniomaniya (do‗konlarga bog‗liqlik) – xarid qilishga bo‗lgan miyaga
o‗rnashib qolgan mayl, zaruriyati va oqibatlari bilan kelishmagan holda, vasvasa
holatlarida kuzatiladi. Bunday bog‗liqlik zamonaviy tilda – shopogolizm deb
ataladi.
Xarid qilishga bo‗lgan nosog‗lom havas, oniomaniya yoki shopogolizm, XX
asrda aniqlangan o‗ziga xos kasallikdir, lekin 1990-yilning boshlariga kelib,
olimlar unga jiddiy e‘tibor qarata boshladilar. Tibbiyot xodimlarining fikriga ko‗ra,
oniomaniya bilan sayyoramizning 10% aholisi, asosan, ayollar (90%) aziyat
chekadilar. AQSHda 55 mln. odam bu kasallikka chalingan, ulardan 15 mln.
surunkali shopogoliklardir.
Agar avval oniomaniyadan aziyat chekadiganlar xarid qilish maqsadida
supermarket va do‗konlarni kezishgan bo‗lsa, endilikda ular Internet, TV-do‗kon
yoki rangli kataloglar orqali xarid qilyaptilar. Oniomaniya sabablari hali oxirigacha
aniqlanmagan. Olimlarning taxminlariga ko‗ra, shopogolizm odam organizmiga
inson kayfiyatini boshqaradigan serotonin gormonining etishmovchiligi bilan
bog‗liq. Ba‘zilar mahsulotlarni sovg‗alar qabul qilishni yoqtirganlari sababidan
buyurtma qiladilar. YOki, ayol oiladagi muammolardan o‗zini yupatish uchun
yangi xarid bilan o‗zini xursand qiladi. Sabablar turlicha bo‗lishi mumkin,
oqibatlari esa yirik qarzlarga borib taqaladi. SHopogolizm, olimlar fikriga ko‗ra,
ichkilikbozlik kabi jiddiydir.
129
Do'stlaringiz bilan baham: |