Collegium humanum varshava menejment universiteti andijon filiali psixologiya

 
Rivojlanish 
bosqichlari 
Normal rivojlanish 
Anormal rivojlanish 
1. 
Erta 
go‗daklik 
(tug‗ilishdan 
1 yoshgacha 
). 
Odamlarga ishonch, samimiy muhabbat, 
bog‗lanish, ota-ona va bolaning o‗zaro 
tan olinishi, bolalarning muloqotda va 
boshqa muhim hayotiy ehtiyojlarining 
qondirilishi. 
Onaning bolaga yomon munosabati, e‘tiborsizlik,
mensimaslik, mehribonlikdan mahrum etish, bolani 
ko‗krakdan juda erta yoki keskin ajratish, uni 
emotsional yakkalab qo‗yish natijasi sifatida 
odamlarga nisbatan ishonchsizlik. 
2. 
Kechki 
go‗daklik 
(1dan 
3 
yoshgacha). 
Mustaqillik, o‗ziga ishonch. Bola o‗ziga 
alohida, mustaqil, lekin hanuz ota-
onasiga tobe sifatida qaraydi. 
O‗ziga ishonmaslik va yuqori uyatchanlik hissi. Bola 
o‗zining moslashmaganligini his etadi, o‗zining 
qobiliyatlarini shubha ostiga qo‗yadi. Oddiy harakat 
ko‗nikmalarining rivojlanishida, masalan, yurishda 
etishmovchiliklar, yo‗qotishlarni boshidan kechiradi. 
Nutqi bo‗sh, atrofdagilardan kamchiligini yashirish 
istagi juda kuchli. 

---

99 
3. Erta bolalik 
(3-5 yoshlar 
atrofida). 
Qiziquvchanlik va faollik. Atrof olamni 
qiziqish bilan o‗rganish va jonli tasavvur, 
kattalarga taqlid qilish, jinsiy rolli hulq-
atvorga kirishish. 
Odamlarga nisbatan sustlik va befarqlik. Lanjlik, 
tashabbusning mavjud emasligi, boshqa bolalarga 
nisbatan hasadgo‗ylik, shashti pastlik i to‗g‗ri 
javobdan qochish, jinsiy rolli hulq-atvor belgilarining 
mavjud emasligi. 
4. 
O‗rta 
bolalik 
(5dan 
11 
yoshgacha). 
Mehnatsevarlik. 
Aniq 
ifodalangan 
burchni anglash va yutuqlarga erishishga 
intilish hissi. Bilish va kommunikativ 
malaka va ko‗nikmalarning rivojlanishi. 
O‗z oldiga aniq vazifalar qo‗yish va 
ularni hal etish. Asbobli va jismli 
harakatlarni faol o‗zlashtirish, vazifaga 
yo‗nalganlik. 
O‗zini to‗laqonli his etmaslik. Yaxshi rivojlanmagan 
mehnat ko‗nikmalari. Murakkab vazifalardan, boshqa 
odamlar bilan musobaqalashish vaziyatlaridan o‗zini 
olib qochish. Bir umr o‗rta miyonalikka mahkumlik. 
«dovul oldidan sukunat» hissi, jinsiy etilish davri. 
Maishiy qulaylik, qaramlik. Turli masalalarni hal 
etishda qo‗llaniladigan harakatlar puxtaliligi hissi. 
5. 
Jinsiy 
etilish, 
o‗smirlik va 
o‗spirinlik
davri (11dan 
20 
yoshgacha). 
Hayotda o‗z o‗rnini topish. Istiqbolli 
rejalarning rivojlanishi. Qanday va kim 
bo‗lish kabi savollar bo‗yicha qaror 
qabul qilish. O‗zlikni faol izlash va turli 
rollar bilan tajribalar o‗tkazish. Ta‘lim 
olish. Shaxslararo hulq-atvor shakllarida 
aniq jinsiy qutblanish. Dunyoqarashning 
vujudga kelishi. Tengdoshlar guruhida 
yo‗lboshchilikni o‗ziga olish va zarur 
bo‗lganda ularga bo‗ysunish. 
Rollarning chalkashligi. Vaqtinchalik istiqbollarning 
adashtirilishi va qo‗zg‗atilishi: kelgusi va hozirgi 
zamon, shuningdek, o‗tgan zamon haqidagi fikrlarning 
yuzaga kelishi. Ruhiyatni o‗zini bilishda jamlash, 
tashqi olam va odamlar bilan munosabatlarga zarar 
keltirgan holda o‗zini anglashga bo‗lgan kuchli 
ifodalangan 
intilish. 
Jins bo‗yicha rollarning 
belgilanishi. Mehnat faolligining so‗nishi. Jinsga 
tegishli 
rolli 
hulq-atvor 
shakllarining, 
yo‗lboshchilikdagi rollarning aralashib ketishi. 
Ahloqiy va dunyoqarashga tegishli mayllardagi 
chalkashlik. 
6. Erta etuklik
(20 dan 45 
yoshgacha). 
Odamlar bilan yaqinlik. Odamlar bilan 
muloqotga intilish, o‗zini insonlarga 
bag‗ishlash 
istagi 
va 
layoqati. 
Farzandlarni 
dunyoga 
keltirish 
va 
tarbiyalash, 
muhabbat 
va 
faoliyat. 
Shaxsiy hayotdan qoniqish. 
Odamlardan 
yakkalanish. 
Odamlardan, 
ayniqsa, 
yaqinlaridan, samimiy munosabatlardan o‗zini olib 
qochish. 
Xarakterdagi 
qiyinchiliklar, 
betayin 
munosabatlar 
va 
tutiriqsiz 
hulq-atvor. 
Tan 
olinmanganlik, yakkalanish, dunyoda mavjud bo‗lgan 
va faoliyatdagi tahdid soluvchi kuchlarning ta‘sirida 
yuzaga keluvchi ruhiyatdagi nuqsonlarning, ruhiy 
parokandalikning birlamchi belgilari. 
7. 
O‗rta 
etuklik (40-
45 dan 60 
yoshgacha)
Ijodkorlik. O‗zining ustida va boshqalar 
bilan mahsuldor va ijodkor ishlarni olib 
borish. Etuk to‗laqonli va rang-barang 
hayot. Oilaviy munosabatlardan qoniqish 
va farzandlari bilan g‗ururlanish hissi. 
Yangi avlodga ta‘lim va tarbiya berish. 
Turg‗unlik. Manmanlik va egotsentrizm. Besamar 
faoliyat. Erta nogironlik. O‗zini har tomonlama 
kechirish va o‗zi haqida qayg‗urish. 
8. 
So‗nggi 
etuklik 
(60 
yoshdan 
katta). 
To‗laqonli hayot. O‗tmish haqida o‗ylar, 
tinch mulohaza yuritish, baho berish. 
Bosib o‗tilgan hayot yo‗lini boricha 
qabul qilish. Hayotning to‗laqonliligi va 
imkoniyatlarini his etish. Muqarrarlik 
bilan murosa qilish layoqati. O‗limning 
dahshatli emasligini tushunish. 
Umidsizlik. Hayotning besamar o‗tganligi, vaqtning 
ozligi va suvdek oqib ketishi hissi. Mavjudlikning 
mohiyatsizligini anglash, o‗ziga va boshqalarga 
nisbatan ishonchning yo‗qolishi. Hayotni qaytadan 
boshlash istagi, ko‗prog‗iga erishishga intilish. 
Dunyoda mavjud bo‗lgan tartibsizlik, anglanmaganlik 
hissi. Yaqinlashayotgan o‗limdan qo‗rqinch hissi. 
Erikson konsepsiyasida shaxsning vujudga kelishi har bir bosqichda sodir 
bo‗ladigan inson ichki olami va atrofdagi odamlar bilan munosabatlarining sifat 
o‗zgarishlari almashinuvi tarzida tushuniladi. Buning natijasida u shaxs sifatida 
rivojlanishning, aynan, hozirgi bosqichiga tegishli bo‗lgan va butun umri davomida 

---

100 
saqlanib qoladigan yangi xususiyatlarga ega bo‗ladi. Bunda yangi shaxsiy qirralar, 
erikson fikricha, faqat avvalgi rivojlanish asosida yuzaga keladi. 
Inson shaxs sifatida shakllanishi va rivojlanishida ijobiy sifatlar bilan birga 
kamchiliklarga ham ega bo‗ladi. Turli xildagi ijobiy va salbiy yangi hosilalarni 
birgalikda yagona nazariyada izchil tarzda umuman tasavvur qilib bo‗lmaydi. 
Shuning uchun erikson o‗z konsepsiyasida shaxs rivojlanishining faqat ikki keskin: 
normal va anormal yo‗nalishlarni aks ettirdi. Hayotda ular sof ko‗rinishda deyarli 
uchramaydi, lekin aniq chegaralangan qutblar yordamida inson shaxsiyati 
taraqqiyotining barcha oraliq turlarini tasavvur qilish mumkin.
Shaxs taraqqiyoti muammosini o‗rganishda mualliflar inson rivojlanishini 
belgilab beruvchi sabablarni aniqlashga harakat qiladilar. Tadqiqotchilarning 
ko‗pchiligi shaxs taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida turli 
ko‗rinishdagi ehtiyojlar majmuasini tan oladilar. Bunday ehtiyojlar orasida o‗z-
o‗zini o‗stirishga bo‗lgan ehtiyoj asosiy o‗rinni egallaydi. O‗z-o‗zini o‗stirishga 
bo‗lgan intilish qandaydir erishib bo‗lmaydigan etuklikka intilishni bildirmaydi. 
Shaxsning aniq maqsad yoki ijtimoiy darajaga erishishga bo‗lgan intilishi o‗ta 
muhimdir. 
Shaxs taraqqiyotining umumiy muammolari qatorida o‗rganiladigan 
masalalardan yana biri shaxsiy xossalarning barqarorlik darajasi haqidagi masala 
hisoblanadi. Ko‗pchilik shaxs nazariyalarining asosida shaxs ijtimoiy-psixologik 
noyob hodisa sifatida o‗zining asosiy ifodalanishida hayotiy barqaror tuzilma 
bo‗lib hisoblanishi haqidagi faraziy tushuncha yotadi. Aynan shaxs 
xususiyatlarining barqarorlik darajasi harakatlarining ketma-ketligini va ma‘lum 
hulq-atvorni belgilaydi, uning harakatlariga qonuniylik xususiyatini beradi. Lekin 
qator tadqiqotlar natijasida inson hulq-atvori anchayin o‗zgaruvchanligi aniqlandi. 
Shuning uchun qonuniy ravishda inson shaxsi va hulq-atvorining barqarorligi 
haqiqatdan ham nimada va qanchalik ifodalanishi haqidagi savol tug‗iladi. 
Tadqiqotlarning natijalariga ko‗ra, tug‗ma anatomik va fiziologik 
xususiyatlar, asab tizimi xossalari bilan bog‗liq bo‗lgan shaxsning dinamik 
xususiyatlari yuqori darajadagi barqarorlikka ega bo‗ladi. Ularga temperament, 
emotsional reaktivlik, ekstraversiya – introversiya va boshqa ba‘zi bir sifatlar 
kiradi. Shuningdek, aniqlanishicha, shaxsning ham barqaror, ham o‗zgaruvchan 
real hulq-atvori doimiy ijtimoiy vaziyatlarga bog‗liqdir. 
«umumiy psixologiya» (2002 y.) Darsligining muallifi a.g. maklakovning 
fikriga ko‗ra, inson barcha odamlarga xos bo‗lganligidan o‗ta barqaror hosilani 
tashkil etuvchi shaxsning qator xususiyatlariga egadir. Bular integrativ 
xususiyatlardir, 
ularga 
shaxsning