|
Diplomatika (yunon. Diploma – ikki buklangan qog’oz; hujjat) rasmiy hujjatlarni o’rganish va tahlil qilish bilan shug’ullanadi.
Geraldika (yunon. Gerald –gerb, belgi, nishon) qadimiy gerblar, turli- tuman nishon va belgilarni (masalan, qadimgi turkiy qabilalarning tamg’alari) o’rganadi.
Sfragistika (yunon. Spragis –muhr) qadimiy muhrlar (podshohlar, xonlar, amirlar va qozilar muhrlari) va ularning yozuvlarini tekshiradi.
Epigrafika – (yunon. Epi –ustida, tepasida, grapxo – yozuv; biron narsa; buyum ustidagi yozuv) tosh, metall buyumlar, yog’och va boshqa qattiq buyumlar ustiga o’yib yozilgan qadimgi bitiklarni o’rganadi.
Numizmatika (lotin. Numis –pul) qadimiy pullarni, ashyosi, shakli, vazni, yozuvlari, zarb etilgan joyi va vaqtini tekshiradi.
Metrologiya (yunon. Metron -o’lchov, logos – tushuncha – bilim; o’lchovlar haqida tushuncha) o’tmishda turli mamlakat va xalqlar orasida amalda bo’lgan og’irlik, masofa va sath o’lchovlarini o’rganadi.
Xronologiya (yunon. Xronos – vaqt, logos - tushuncha, bilim; vaqt haqida tushuncha) qadimgi xalqlar orasida va mamlakatlarda amalda bo’lgan yil hisobi va taqvimni o’rganuvchi soha. Abu Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) nomli asari turli taqvimlarni o’rganishga bag’ishlangani uchun yevropada “Xronologiya” nomi bilan mashhur.
Tarixiy manbashunoslikning asosiy yo’nalishlari. Manbashunoslik fani asosan ikki yo’nalishga ega bo’lib, u nazariy manbashunoslik va amaliy manbashunoslikdan iboratdir. Biz quyida nazariy manbashunoslik xususiyatlarini bayon etamiz.
Nazariy manbashunosli (yo’nalishi) Nazariy manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va nihoyat uni ilmiy tahlil qilish har qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Tanlangan mavzuning ilmiy hamda nazariy jihatdan to’g’ri hal etilishi ko’p jihatdan har qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan manbaning sifat va salmog’iga, ya’ni mukammalligiga va faktik materialga boyligiga bog’liqdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy hujjatlar, solnomalar, geo- kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi ma’lumotlarqiyosiy solishtirilib tahlil etilsa ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, xulosa va umumlashmalar ishonarli va asosli bo’lib, uning ilmiy ahamiyati ham katta bo’lishi shubhasizdir.
Tadqiqot uchun yozma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari yordamchi rol o’ynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan, iqtisodiy-ijtimoiy masalalarni o’rganishda rasmiy hujjatlar asosiy birlamchi manba rolini o’taydigan bo’lsa, siyosiy hamda madaniy hayotni yoritib berishda solnomalar – tarixiy asarlar va biografik tazkiralar hamda adabiy-badiiy asarlar yetakchi o’rinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda faqat asosiy hisoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni ham tadqiqotga jalb etish maqsadga muvofiqdir1.
Manbashunos olimlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, aksariyat tarixiy asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar hamda madaniy hayotga oid qimmatli ma’lumotlarga boy bo’ladi. Rasmiy hujjatlarda va biografik asarlarda esa siyosiy tarixga oid qimmatli faktlarni, tarixiy asarda yo’q ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Manbashunoslikdagi ilmiy ishda ko’p va turli tipdagi manbalarga asoslanib, tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish bo’dajak ilmiy
1 Munirov Q. Sharq qo`lyozmalari Т. 1962. 23- bet.
asarning qiymatini va ahamiyatini belgilovchi asosiy va hal qiluvchi omillardan biridir.
Nazariy manbashunoslik yo’nalishi amaliy manbashunoslik tajribasini umumlashtiradi, yozma manbalarni vujudga kelishi va ularning real tarixiy sharoitni o’zida aks ettirish qonuniyatlari, manbalarni izlab topish, turkumlash, tavsifga olish, tartibga solish asoslarini ishlab chiqadi va ularni ilmiy muomalaga kiritishning, amaliy o’rganishning eng maqsadga muvofiq asosiy usul va yo’llarini aniqlaydi va amaliyotga tavsiya etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
