Chizmachilik

 
 
 
 
KIRISH 
 

---

6 
 
Mustaqilligimiz  tufayli  mamlakatimizning  barcha  hududlarida  sanoat 
korxonalari qurilmoqda. Ularga xizmat qiladigan ishchi texnik xodimlari va barcha 
mutaxassisning asosiy qismi, ish jarayonida, chizmalar bilan muloqatda bo‘lishadi. 
Turli  chizmalarni  o‘qishni    biladigan  odam  texnika  tili  hisoblangan  chizmalar 
yordamida har qanday texnikani brmalol boshqara oladi, nosoz bo‘lsa tuzata oladi 
va nazorat qilishi mumkin. 
Ta’lim  turlarining  barchasini  isloh  qilish  va  qayta  qurish  amalga 
oshirilayotgan mamlakatimizda har bir fan, shu jumladan, chizmachilikdan chuqur 
nazariy  va  amaliy  bo‘limlarga  ega  bo‘lgan  yosh  kadrlarni  tayyorlash    muhim 
ahamiyatga ega. 
Chizmachilikka  oid  bilimlarni  muvaffaqiyat  bilan  egallashning  asosiy 
shartlaridan  biri  grafik  savodxonlik  (chizmalar  chizish  va  uni  o‘qishni  bilish)dir. 
Chizmachilikda  har  bir  narsaning  shartli  va  soddalashtirib  tasvirlanishini 
mukammal egallashdan iborat. 
Ma’lumki,  chizmachilikka  kompetentlik  uquvlarni  tarkib  toptirish  va  uni 
rivojlantirish  jarayonida  aniq  maqsadga  yo‘naltirilgan  grafik  ishlarni  bajarishni 
tashkil etish talabalarning fikrlash  qobiliyatini oshirishda muhim ro‘lni o‘ynaydi. 
Chizma-o‘ziga xos grafik til, u baynalminal (internatsional) - umuminsoniyat 
tili  bo‘lib,  savodli  har  bir  kishi  uchun,  u  qanday  tilda  gapirishdan  qat’iy  nazar 
tushunarlidir.  Asosan  chizmani  axborot  (informatsiya)  uzatishning  grafik  vositasi 
deb ham atashadi, chunki u texnik g‘oyani ifodalashning eng yaqqol va juda qulay 
vositasidir. 
Chizmalar faqat texnikadagina zarurligidan tashqari u insonning ko‘p kasblari 
uchun  ham  muhim  hisoblanadi.Chizmalarga  qarab  turar  joy  binolari,  to‘g‘onlar, 
shaxtalar, elektr stantsiyalari, temir yo‘llar va turli shosselar, mebelsozlikda, shahar 
va  qishloqlarni  ko‘kalamzorlashtirishda  foydalaniladi.  Chizmalar  murakkab 
tibbiyot texnikasini o‘zlashtirishda, maktablarda fizika, matematika, geometriya va 
boshqa fanlarni o‘rganishda ham zarur hisoblanadi.  
Chizmachilik fanida mashqlar bajarishda inson tafakkurining eng asosiy sifati 
hisoblanmish  fazoviy  tasavvuri  shakllanadi.  O‘quv  predmetlardan  birortasi  ham 
talabalarning fazoviy tasavvurlarini chizmachilikdek rivojlantira olmaydi. 

---

7 
 
Chizmachilik  darslarida  talabalarning  grafik  savodxonligi  mustaqil  mashqlar 
bajarish  bilan  rivojlantiriladi.  Shu  bois  “Inson  va  texnika”  tizimida  talaba 
yoshlarning  grafik  savodxonligining  sifatiga  va  grafik  faoliyatini  optimal  o‘sib 
borishiga alohida e’tibor berish zarur hisoblanadi. 
Chizmachilikni  o‘qitish  jarayonida talabalarda grafik  materialni  xususiyat va 
muhim  xossalarini  tahlil  qilishga  yo‘naltirilgan  va  ularga  mantiqiy  bog‘langan 
tafakkurning  alohida  ko‘rinishi  fazoviy  fikrlash  sifatlarini  shakllantirishga 
qaratiladi. 
Chizmalarni  o‘qishga  o‘rgatishda  talabalarning  fazoviy  tushunchalari  va 
fazoviy  tasavvurlarini  o‘stirishda  fikrlash  qobiliyatlarini  real  detallarning 
geometrik  shakllari  va  konstruktsiyasini  kuzatish,  taqqoslash  va  tahlil  qilish, 
ularning  fazoviy  vaziyatlarini  o‘rganish  hamda  kompetentlik  o‘quvlarini  o‘stirish 
talab qilinadi. 
Darslikning asosiy maqsadi O‘zbekiston Davlat standarti O‘z Dst 2.001:2003 
va  O‘zbekiston  Respublikasining  konstruktorlik  hujjatlarini  yagona  tizimi  (O‘z 
KHYT)da ko‘rsatilgan shartli belgilaridan  foydalanib, chizmalarni chizish va uni 
o‘qishga  o‘rgatish  orqali  o‘quvchilarda  kompententlikni  tarbiyalash  hamda 
amaliyotga zarur paytlarda chizmalardan samarali foydalanish imkoniyatini tadbiq 
etishga o‘rganishdan iborat. 
Chizmalarni to‘g‘ri chizish usullari, shuningdek, chizma xo‘jaligining barcha 
sohasini to‘g‘ri tashkil qilish haqidagi fan chizmachilik deyiladi. 
Chizmachilikdagi  turli  geometrik  yasashlarni  geometrik  chizmachilikda, 
narsalarning tekislikdagi tasvirini, ya’ni proyeksiyasini yasash usullari proyeksion 
chizmachilikda o‘rganiladi. 
Xalq xo‘jaligining tarmog‘iga qarab, unda foydalaniladigan chizmalar har xil 
nom bilan yuritiladi. Mashina va uning mexanizmlari, ularni tashkil qiluvchi tugun 
(uzel) lar) va detallar chizmalari mashinasozlik chizmalariga kiradi. 
Bino,  ko‘prik,  to‘g‘on,  kanal  va  mudofaa  inshootlarini  qurishda 
foydalaniladigan chizmalar muhandislik-qurilish chizmalari deyiladi. 
Yer sathini tasvirlash chizmalari topografik chizmalar turkumiga kiradi. 

---

8 
 
Elektr,  radiotexnika  va  mashinalarning  turli  harakatlarini  yurgizishda  va 
to‘xtatishda  foydalaniladigan  shartli  grafik  tasvirlar  elektro-radio,  kinematik, 
gidravlik va pnevmatik  sxemalar deyiladi. 
Chizmachilikda  standartlarni  tadbiq  etish  chizmalarga  bir  xil  talab  qo‘yish 
imkonini  beradi.  Davlat  standartlarini  buzib  bo‘lmaydi.  Ular  barcha  loyiha  tuzish 
tashkilotlari  va  o‘quv  yurtlari  uchun  bir  xil    majburiydir.  O‘zbekistonda  davlat 
standarti 17.11.2003 yilda isloh qilingan va u O‘zbekiston Davlat standarti O‘zDst 
2.001:2003deb 
nomlanadi. 
Yurtimizda 
barcha 
chizmalar 
O‘zbekiston 
respublikasining  konstruktorlik  hujjatlarining  yagona  tizimi  (O‘z  KHYT)  da 
ko‘rsatilgan asosiy qoidalar asosida chiziladi.