Chirchiq va angren vodiysi shaharlari. O’rta asrlarda toshkent vohasi urbanizatsiyasi reJA

Kabarna shahri umumiy maydoni 75 ga dan ortiq bo’lib, u yerda qazish ishlari o’tkazilgungacha g’arbiy tomonidan boshqa uchala tomonida ham devorlar yaxshi saqlanib qolgan edi. Burjlarga ega bo’lgan mudofaa devorlari umumiy maydoni 75 ga dan ortiq bo’lgan shaharni o’rab turgan. VII–VIII asrlar boshida Kabarna shahri Choch hukmdorligidagi yirik shaharlardan biri bo’lgan.
Beruniy va Mahmud Koshg’ariyning ma’lumotlariga ko’ra, Toshkentning nomi turkiycha Toshkand (Koshg’ariyda Tarkan varianti ham mavjud) dan kelib chiqqan va “Tosh shahar” ma’nosini bergan. Shoshning (Toshkent) poytaxti Binkat ko’chalaridan biri “Sikkat al-xoqon” ya’ni “Xoqon yo’li” deb atalgan⁶.
Farg’onaga vodiysi haqida arab manbalarida u mintaqaning (Haytal mintaqasining) sharqiy qismida chapga qayrilmasingizdan avval boshlanadi, deb qayd etiladi. U juda gullab yashnagan viloyat bo’lib, u yerda 40 ta macjid mavjud edi. Uning poytaxti Axsikat hisoblanib, shaharlari ichida Miyonrudiyya (Miyon Rudon), Nasrobod, Manora, Ranjad, Shikit, Zorakon, Xayralom, Bishabishon, Uzkand katta ahamiyat kasb etgan. Naso hududining shaharlari ichida O’sh, Qubo, Birink, Marg’inon, Rishton, Vonkat, Kand, Uvol, Dakarkard, Navqod, Muskon, Biykon, Ishxijon, Jidg’il va Shovadon kabilar mavjud bo’lgan.
Muqaddasiy Shoshni tasvirlagan va uning “G’arjand, G’annoj, Jabuzan, Varduk, Kabarna, Namdavonak, Nujkat, G’azaq, Anuzkat, Bishkat, Barkush, Xotunkat, Jabg’ukat, Farankad, Kadok, Nakolak, Boriskat, Ushturkat, al-Baykat, Kaboskat, G’annoj, Deh Kuron, Tall Avsh, G’uzkard, Zaronkat, Darvo, Faradkat, Ajax kabi shaharlari mavjud bo’lib, Iloq unga tutashib ketadi, markazi Tunkatdir. Uning shaharlari Shovakat, Bonxosh, Nukat, Arbilax, Namudlag’, Tukkat, Xumrak, Sekat, Kuhsim, Adaxkat, Xos, Xujakat, G’arjand, Somsirak, Biskat” deb ma’lumot beradi. Shoshning Xotunkat, Jabg’ukat, G’uzkard va boshqa bir qator shaharlari nomlanishida turkiy xalqlarga aloqadorlik mavjudligini ko’rish mumkin.
4. XVI-XIX asrlarda Toshkent. XV asrning oxiri – XVI asrda va keyinchalik XVIII asrda Toshkentning mavqei ancha oshdi. Iqtisodiy va madaniy yuksalish bu shaharning boshqa hunarmandchilik va savdo markazlari bilan aloqasi jonlanganidan, shuningdek, qurilish ishlarining rivoj topishida namoyon bo‘ldi. Baroqxon madrasasi, Ko‘kaldosh madrasasi singari katta madrasalar XVI asrda o‘zbek sultonlari davrida barpo etilgan. Bu binolar hozirgi kungacha saqlanib qolgan.
Toshkent shu atrofdagi viloyatning ma’muriy boshqaruv va iqtisodiy hayot, ichki va tashqi savdo markazi, boshqa shaharlardan, g‘arbiy va Sharqiy viloyatlardan keladigan karvon yo‘llari tutashgan joy edi. Toshkent XVI asrdayoq aholi ancha zich joylashgan shahar bo‘lib, aholining katta qismini savdogarlar va hunarmandlar tashkil qilardi. Keyinchalik, ayniqsa, XVIII asrdan boshlab Toshkentning mavqei yanada oshdi.
Bu erda ko‘plab misgarlar, shuningdek, kulollar, xilma - xil gazlama va kiyim - kechaklar, qurol -yarog‘ va boshqa ashyolar tayyorlovchi ustalar istiqomat qilishar va ishlashardi.
Toshkent shahar hayotining markazi CHorsu bozori bo‘lib, bu erga turli shahar va mamlakatlardan savdogarlar kelishardi. CHorsu ixtisoslashtirilgan hunarmandchilik - savdo rastalari joylashgan o‘ziga xos shaharcha bo‘lib, atrofini karvonsaroylar, hammom, oshxona va do‘konlar o‘rab turardi. Shaharning bu eng katta bozori unga tutashadigan ko‘chalardanoq boshlanardi, ko‘chaning ikki tomonida do‘konlar va hunarmandchilik ustaxonalari saf tortgan edi. Bozorning har bir qismida asosan bir xil mollar sotilardi. 1734 yilda Toshkentda yashagan Nurmuhammad mulla bunday deb yozgan edi: “...har bir bozorda bir xil mollar sotiladi: bittasida non, ikkinchisida ip-gazlama, boshqasida shoyi, chopon, etik, atlas va hokazolar”. Xadradagi tim ostida chopon bozori joylashgan edi.
Shaharda va shahar atrofida karvonsaroylar bo‘lib, turli mamlakatlardan kelgan savdogarlar shu erga qo‘nar edilar. Karvonsaroylarning ayrimlari yaqin-yaqinlargacha faoliyat yurgizib kelgan. 60 mingga yaqin aholi yashaydigan Toshkent o‘z ahamiyati jihatidan xonlik poytaxtidan keyin ikkinchi o‘rinda turardi. Qo‘qon - Rossiya munosabatlari yomonlashuvi tufayli Toshkent muhim strategik va iqtisodiy ahamiyat kasb etib, unga butun Turkiston viloyati, chegara qal’alar hamda Turkiston, CHimkent va boshqa shaharlar bo‘ysunar edi. Qo‘qon xonligi va Buxorodan Rossiyaga karvon yo‘li Toshkent orqali o‘tardi.
XVIII asrda Toshkent hududi taxminan 16 kv. km. Bo‘lib, aholisining soni 80 mingga (ba’zi manbalarda aytilishicha, 100 mingga) borib qolgan edi. Shaharning shimoliy chegarasi Kalkovuz arig‘idan; Sharqiy chegarasi Anhor bo‘ylab hozirgi milliy bog‘ orqali; janubiy chegarasi Beshyog‘ochdan Samarqand darvoza ko‘chasi orqali; g‘arbiy chegarasi shu ko‘chadan Ko‘kchagacha o‘tardi. Shu tarzda butun shahar hozirgi SHayxontohur tumani va qisman Sobir Rahimov tumani hududidan iborat edi. Bu hudud “Katta shahar” deb atalardi.
“Katta shahar”ning taxminan o‘rtasida boshqa devor bilan o‘rab olingan eski markaz bor edi. O‘sha paytda shaharning “eski Toshkent” deb ataluvchi ana shu markazida oltita darvoza bo‘lgan. Bu erda imoratlar juda zich qurilgan bo‘lib, markazda bozor, masjid, madrasa, qozixona, shahar amaldorlarining uylari joylashgan edi. Masjid va badavlat aholining ayrim uylari pishiq g‘ishtdan qurilardi. Shaharda 40 jome’ va ko‘plab mahalla masjidlari bor edi.
XVIII asr boshlarida Toshkent boshqa shaharlardan ancha boy va chiroyli shahar bo‘lib, o‘sha davrga nisbatan madaniyati va obodonchiligi baland darajada edi. Shaharning to‘rtta qismidagi katta ko‘chalarga tosh yotqizilgan, ariqlar orqali o‘tiladigan ko‘priklar va ko‘prikchalar ko‘p edi. Tor ko‘chalar yoritilmasa - da, shaharliklar doimo ko‘chalarni supurib, suv sepib qo‘yishardi.
Shaharga suv Chirchiq daryosidan chiqarilgan Bo‘zsuv kanalining irmoqlari – Kalkovuz, Anhor, Labzak, CHorsu, Tarlak va boshqa ariqlar orqali kelardi. Toshkent katta ko‘chalari bo‘ylab o‘tgan ilgarigi kanallarning qurib qolgan o‘zanlari, masalan, CHorsudagi Tarlak, Labzak va boshqa kanallarning o‘zanlari hozirgacha saqlanib qolgan. Urush bo‘lib, suv bo‘g‘ilib qolish ehtimolini ko‘zda tutib, shaharda hovuzlar va ba’zi joylarda quduqlar qazib qo‘yilgan edi.
Issiq iqlim, serhosil tuproq va sug‘orish tizimi hamda aholining g‘oyat mehnatkashligi bog‘larda va poliz ekinzorlarida mo‘l hosil etishtirish uchun qulay sharoit yaratardi. Suv mo‘l bo‘lgan joylardagi hovlilar soya - salqin bog‘larni eslatar, daraxtlar va gullar hovliga fayz bag‘ishlar va meva berardi. Toshkentda uzum, shaftoli, o‘rik, olxo‘ri, qora va sariq anjir, anor, olma, nok, behi, olcha, gilos, bodom, pista etishtirilardi. Bog‘dorchilik qadimiy an’ana va ayni paytda serdaromad kasb edi – mevalar bozorga chiqarilar, meva qoqilar boshqa mamlakatlarga yuborilardi. Toshkent aholisi daraxtlarni hafsala bilan parvarish qilar, ulardan mo‘l hosil terib olar va mevalarning ajoyib yangi navlarini yaratardi.
XVIII asrda shahar to‘rt dahaga bo‘lingan edi: Ko‘kcha, Sebzor, Beshyog‘och va SHayxontohur dahalari. Har bir daha qurilish xususiyati va aholining zichligi, aholining an’anaviy mashg‘uloti bilan farqlanardi. 1865 yili Toshkentda 140 ta mahalla, 13260 ta xonadon, 8 ta madrasa, 8 ta hammom, 255 masjid va 116 ta tegirmon bo‘lgan.
XIX asr boshlarida Toshkent Qo‘qon xonligi tomonidan egallanadi. Bek va amaldorlar zulmiga qarshi toshkentliklar 1847 va 1863 yillari g‘alayon ko‘taradilar. Mana shu kabi siyosiy - ijtimoiy inqirozlar davrida 1865 yili Toshkent chor Rossiyasi tomonidan egallab olinadi. 1867 yilda esa, Toshkent Turkiston general - gubernatorligining markaziga aylantiriladi.
Toshkentning XIX asr tarixi haqida ma’lumotlar toshkentlik tarixchi Muhammad Solihning “Tarixi jadidi toshkand” (“Toshkentning yangi tarixi”) nomi asarida uchraydi.
1891 yilga kelib Toshkentda 19 ta rus qishlog‘i (1298 kishi) tashkil etildi. Bu ish mahalliy dehqonlarning azal-azaldan foydalanib kelgan er-suvlarini tortib olish hisobiga amalga oshirildi.
CHor Rossiyasi sanoatining ehtiyojlarini qondirish va boshqa harbiy - siyosiy maqsadlarni ko‘zlab shitob bilan Turkiston temir yo‘l va sanoat korxonalari qurila boshlandi. Shaharda 1885 -1895 yillarda 28 ta katta - kichik sanoat korxonalari barpo etildi. Aholi 155,7 ming kishiga etdi. XX asr boshlarida shaharda 53 ta sanoat korxonasi bo‘lgan. 1900 - 1910 yillar orasida Turkistonda 233 ta korxona qurilib ishga tushirilgan. Bular asosan paxta tozalash, pillachilik, ko‘nchilik, yog‘ -moy ishlab chiqaruvchi korxonalar edi. Bu korxonalarning katta qismi rus va chet ellik mulk egalariga qarar edi. 1906 yili Toshkent - Orenbug temir yo‘li bunyod etildi. 1909 yili Toshkentda birinchi ko‘nka - tramvay paydo bo‘ldi.
1930 yildan e’tiboran Toshkent O‘zbekiston SSR poytaxti bo‘lib kelgan. Bundan avval Samarand shahri poytaxt vazifasini bajargan edi. Roppa - rosa 61 yil o‘tib, ya’ni 1991 yili Toshkent O‘zbekiston respublikasining poytaxtiga aylandi.

1^ Хатамова М. Илк ўрта асрларда Ўзбекистон шаҳарлари (Чоч воҳаси мисолида). – Тошкент: Yangi nashr, 2017. – Б. 133, 138–139.

2^ Хатамова М. Илк ўрта асрларда Ўзбекистон шаҳарлари.... – Б.

3^ Юқоридаги асар..... – Б. 112–116.

4^ Хатамова М. Илк ўрта асрларда Ўзбекистон шаҳарлари.... – Б.

5^ Юқоридаги асар... – Б.

6^ Мамадалиев Ҳ. М. IX–X асрлар Мовароуннаҳр шаҳар аҳолиси этник таркибига доир айрим мулоҳазалар / “Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари” мавзусидаги VII Республика конференцияси материаллари. – Тошкент, 2017. – Б. 84.