Chirchiq davlat pedagogika instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi "tasdiqlayman"

 
Mulkdan foydalanish huquqi
– mulkning foydali xususiyatlarini o`zlashtirish, 
mulkdan iqtisodiy ma'noda foyda ko`rishdir. Mulkdan qonunga muvofiq ravishda 
foydalanuvchi shaxs shu mulkdan foydalanish huquqiga ega bo`ladi. Mulkdan 
foydalanish huquqi shu mulkni egallash huquqi bilan chambarchas bog`liqdir. Mulkni 
egallamay, qo`lda saqlamay turib undan foydalanib ham bo`lmaydi. Masalan, mulk 
ijarasi shartnomasiga muvofiq, ijaraga beruvchi dastavval mulkni ijaraga oluvchiga 
qonun yoki shartnomada ko`zda tutilgan tartibda topshiradi. Topshirish bilan bir 
vaqtda ijaraga oluvchida mulkka nisbatan egalik qilish huquqi ham vujudga keladi va 
u shundan so`ng ijaraga berilgan mol-mulkdan foydalanishi mumkin. Mulkdan ishlab 
chiqarishda yoki kundalik hayotda foydalanishda bu mulk butunlay iste'mol qilinadi 
yoki muayyan vaqt davomida asta-sekin eskiradi.
 
Agar birovning mulkidan foydalanish qonun yoki shartnoma bilan belgilangan 
asoslar bo`lmay turib amalga oshirsa, bunday foydalanish qonunsiz foydalanish 
hisoblanadi. Masalan, o`g`irlangan yoki yo`qotilgan mulkdan foydalanish.
 
Mulkni tasarruf etish huquqi
– mulkning yuridik taqdirini belgilash, ya'ni 
mulk yuzasidan boshqa shaxslar bilan bo`ladigan huquqiy munosabatni belgilash, 
o`zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan huquqdir. 
Mulk egasi tasarruf etish huquqiga binoan mulk yuzasidan xilma-xil bitimlar, 
shartnomalar, chunonchi, ashyoni sotish, hadya qilish, ijaraga qo`yish to`g`risida 
shartnomalar tuza oladi. Agar ashyo butunlay keraksiz bo`lib qolsa, mulk egasi 
bunday ashyoni tashlab yuborishi, o`zidan biron-bir usul bilan soqit qilishi mumkin. 
Bu huquq mulkdorga o`z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo`lmagan har qanday 
harakatlarni amalga oshirish, shu jumladan mol-mulkdan garov narsasi sifatida 
foydalanishi yoki unga boshqacha yo`llar bilan vazifa yuklash, uni begonalashtirish 
yoki mol-mulkni boshqacha usul bilan tasarruf etishga imkon beradi.
 
Bu huquqning qo`ldan ketishi bilan mulkka nisbatan bo`lgan egalik huquqi ham 
qo`ldan ketadi. Masalan, mulkni omonatga qo`yishda ashyoni egallash huquqi, 
ijaraga berishda ashyoni egallash va undan foydalanish huquqi birovga o`tsa, 
ashyoning sotilishi yoki hadya qilinishida esa subyektiv mulk huquqining har uch 
elementi: egallash, foydalanish va tasarruf etish huquqlari ham butunlay boshqa 
shaxsga (ya'ni mulkdorga) o`tadi.
 
Ayrim hollarda, chunonchi, mulkni yo`qotish, o`g`irlatish hollarida mulk egasi 
o`z mulkni egallash, foydalanish va uni tasarruf etish imkoniyatidan mahrum bo`lsa 
ham, egalik huquqini qonunda belgilangan hollarda va muddatlarda o`zi saqlab 
turadi. Fuqaroga tegishli mulk o`g`irlatilganida uning kimning qo`lida bo`lishligi 
aniqlanganidan so`ng qonun bilan belgilangan uch yillik da'vo muddati davomida 
talab qilib olinishi mumkin. Aks holda mulkka nisbatan bo`lgan egalik huquqi 

---

122 
yo`qoladi. Umuman olganda mulkni tasarruf etish elementi kimda bo`lsa, shu shaxs 
(garchi mulkning qo`lida, ya'ni egaligida yoki foydalanishida bo`lmasa ham) mulkdor 
hisoblanadi. Zero, tasarruf etish elementi mulkning shakli va huquqiy maqomiga 
qarab muayyan hujjatlar (order, tilxat va h.k.) bilan tasdiqlanadi.