Chirchiq davlat pedagogika instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi "tasdiqlayman"

1.2. Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari. 
Fuqarolik huquqining asosiy 
tamoyillari (prinsiplari) - bu barcha fuqarolik qonunlari mazmuniga singdirilgan 
asosiy, boshlang`ich qoidalardir. H.R.Rahmonqulov fuqarolik huquqi tamoyillari 
haqida o`z fikrini bildirar ekan, huquqning alohida sohasi sifatida xususiy huquq 
tarkibida bo`lgan fuqarolik huquqi tamoyillari uning predmetini tashkil qiluvchi ko`p 
qirrali mulkiy, mulk bilan bog`liq va mulk bilan bog`liq bo`lmagan shaxsiy va 
tashkiliy-huquqiy munosabatlarning xususiyatlari bilan ifodalanishini ta'kidlaydi. 
Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari jumlasiga quyidagilar kiradi: 

---

9 
1) Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflarning teng 
huquqliligi. Bu tamoyil O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18- moddasida 
va FKning 1-moddasida o`z ifodasini topgan. Fuqarolik qonunlarida ushbu 
konstitutsiyaviy tamoyildan kelib chiqib, barcha fuqarolar uchun teng hajmda huquq 
layoqati, ularning huquq va muomala layoqatlari cheklanishiga yo`l qo`yilmasligi 
belgilab qo`yilgan. Taraflarning teng huquqliligi nafaqat fuqarolarga, balki boshqa 
subyektlarga ham taalluqlidir va u yuridik shaxslarning u yoki bu tarini tartibga 
soluvchi qonunlarda ham o`z aksini topgan; 
2) barcha mulk shakllarining tengligi va huquqiy tomondan bab-baravar 
muhofaza qilinishi. Mazkur tamoyil O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 
53-moddasi va O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 166-moddasida 
bevosita mustahkamlab qo`yilgan; 
3) mulkiy munosabatlarning mafkuraviy munosabatlardan ajratilganligi. 
O`tmishda iqtisodiy, shu jumladan, mulkiy munosabatlarni tartibga solishda har 
xil mafkuraviy qoliplar va aqidalardan kelib chiqilgan edi. “Iqtisodiy maqbullikdan 
siyosiy konyunkturaviy manfaatlarning ustun kelishi sobiq Ittifoq xalq xo`jaligi 
parokandalik yoqasiga, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarning jiddiy buzilishiga, 
ishlab chiqarishning texnika jihatdan qoloqligiga olib keldi”. Xuddi shu sababli ham 
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 12-moddasida hech qanday mafkura 
davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emas, deb ko`rsatildi; 
4) qonunda nimaiki ta'qiqlanmagan bo`lsa, ruxsat beriladi. Bu tamoyil fuqarolik-
huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining erkinligi, tashabbuskorligini kafolatlaydi. 
Qonunda nimaiki ta'qiqlanmagan bo`lsa, ruxsat berish tamoyili fuqarolik huquqi 
subyektlarining nafaqat qonunda ko`rsatilgan harakatlarni amalga oshirish, balki 
qonunda belgilangan bo`lsa ham, lekin qonun bilan ta'qiqlanmagan har qanday 
harakatni amalga oshirishlari imkonini beradi. Lekin shu o`rinda bunday 
harakatlarning ahloq me'yorlariga ham zid kelmasligi lozimligini aytib o`tish joiz. 
Fuqarolik kodeksining 8-moddasiga muvofiq, fuqarolik huquqining subyektlari 
nafaqat qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlarni, lekin unga zid 
bo`lmagan shartnomalar hamda boshqa bitimlarni ham tuzishlari mumkin. 
Fuqarolik huquqida bunday tamoyil (qonunda nimaiki ta'qiqlanmagan bo`lsa, 
ruxsat beriladi) ning mavjudligi fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilariga 
erkinlik va tashabbus berish bilan birga, iqtisodiyotning rivojlanishiga xizmat 
qiladigan yangi huquqiy munosabatlarni, qolaversa, huquqiy institutlarning vujudga 
kelishini ta'minlaydi; 
5) fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarning ijtimoiy adolat va 
qonuniylik tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bu holat O`zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining 14-moddasida mustahkamlangan; 

---

10 
6) fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari mulkining daxlsizligi. Bu 
qoida FKning 1-moddasida o`z ifodasini topgan. Shu bilan birga, FKning 166- 
moddasiga muvofiq, mulk daxlsizdir va qonun bilan qo`riqlanadi. Mulkning 
daxlsizligi mulkdorga qarshi turgan barcha subyektlarning mulk huquqini buzishidan 
o`zlarini saqlashlaridan iborat. Bu yerda “mulkdorga qarshi turgan” iborasini 
muayyan mulkning sohibi bo`lmagan har qanday boshqa shaxs sifatida tushunish 
lozim. Bunday subyektlar (shaxslar) o`zganing mulkiga nisbatan qonun hujjatlarida 
belgilangan “o`zlarini saqlash”ni amalga oshirsalar, mulkning daxlsizligi tamoyiliga 
amal qilgan bo`ladilar. 
Fuqarolik huquqining boshqa tamoyillari kabi mulkning daxlsizligi tamoyili 
ham mutlaqlik xarakteriga ega emasligini nazarda tutib, FKning 166-moddasi 2- 
qismi, mulkdorning mol-mulkini olib qo`yishga, shuningdek, uning huquqlarini 
cheklashga faqatgina qonunda nazarda tutilgan hollardagina yo`l qo`yilishi 
mumkinligini belgilaydi; 
7) Qonuniy asoslarga ega bo`lmasdan turib, hech kim fuqarolik-huquqiy 
munosabatlarda ishtirokchilarining xususiy ishlariga o`zboshimchalik bilan 
aralishishga haqli emas. 
Fuqarolik huquqi uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan asosiy tamoyillardan 
biri hisoblangan xususiy ishlarga o`zboshimchalik bilan aralashishga yo`l 
qo`yilmasligi tamoyili fuqarolik huquqi subyektlari o`z huquq va majburiyatlarini 
amalga oshirishlaridagi harakatlar bevositaligi va uzluksizligini ta'minlaydi. 
Ma'lumki, fuqarolik huquqida fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining xususiy 
manfaatlari asosiy o`rinni egallaydi. Shuning uchun qonun chiqaruvchi ana shu 
manfaatlar ustunligini kafolatlash maqsadida FKning 1-moddasidayoq, mazkur 
tamoyilni mustahkamlaydi. Bundan tashqari ushbu tamoyil boshqa qonun hujjatlarida 
ham alohida qoida tarzida belgilab qo`yilgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasining 
“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida”gi 2000 yil 25 maydagi 
qonunining 34-moddasiga muvofiq, davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari 
tadbirkorlik faoliyati subyektlarining qonun hujjatlariga muvofiq amalga 
oshirilayotgan faoliyatiga aralashishga haqli emas. Bunday aralashuv FKning 1-
moddasi talablariga zid bo`lib, noqonuniy harakat hisoblanadi. Albatta, qonun 
hujjatlarida ko`zda tutilgan aralashuv (xususiy ishlarga) bundan mustasnodir; 
8) fuqarolik huquqlarining to`sqinliksiz amalga oshirilishi (FKning 1- moddasi). 
Fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari o`z fuqarolik huquqlarini amalga 
oshirishda har qanday to`sqinliklarni bartaraf etilishini talab qilishga haqli. Qonun 
hujjatlaridagi ba'zi cheklashlarning mavjud bo`lishi bu tamoyilning ahamiyatiga putur 
yetkazmaydi. Chunki huquq subyektiga berilgan, huquq subyektlarining o`z huquqini 
amalga oshira olish imkoniyatiga ega bo`lishlari, bu huquqlar mavjudligining asosiy 
mezonidir. Aynan shu xususda to`xtalar ekan, H.R.Rahmonqulov fuqarolik-huquqiy 

---

11 
munosabatlar ishtirokchilarining halol, oqilona va adolat bilan harakat qilishi nazarda 
tutilishini ta'kidlab o`tadi5; 9) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilarining 
buzilgan huquqlarining tiklanishi (FKning 1-moddasi). Fuqarolik huquqi birinchi 
navbatda huquqiy munosabat ishtirokchisining buzilgan huquqlarining avvalgi 
holatiga qaytarilishiga qaratiladi (mulkni natura holida qaytarish, buzilgan shaxsiy 
huquqni tan olish va h.k.). Buzilgan huquqlarning tiklanishi, amalda mumkin 
bo`lmagan hollardagina taraflar talabini qanoatlantirishning boshqa usullari 
qo`llaniladi; 
10) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari huquqlarining sud orqali 
himoya qilinishini ta'minlash (FKning 1-moddasi). Fuqarolik-huquqiy munosabat 
ishtirokchilari o`z huquqlarini himoya qilish uchun o`z talabini maxsus organ - sud 
orqali bildirishga haqli va bu huquq qonun bilan kafolatlanadi; 
11) shartnoma tuzish erkinligi (FK 1-354-moddalar). Fuqaro-lar (jismoniy 
shaxslar) va yuridik shaxslar o`z fuqarolik huquqlari hamda burchlariga o`z erklariga 
muvofiq ega bo`ladilar, o`z manfaatlarini ko`zlab amalga oshiradilar. FKning 354-
moddasida esa, ushbu tamoyilning mazmuni ochib berilgan. 
Shartnomalar erkinligi tamoyilini quyidagi uchta holatni ajratib ko`rsatish orqali 
tushunish mumkin: 
1) subyektning shartnoma bo`yicha o`z kontragenti, ya'ni shart-noma bo`yicha 
sherigini tanlash erkinligi; 
2) shartnoma predmetini, ya'ni aynan qanday holat yuzasidan shartnoma tuzishni 
tanlash erkinligi; 
3) shartnoma shartlarini tanlash erkinligi. 
Ushbu uchala holatni amalga oshirishda subyektga hech qanday noqonuniy ta'sir 
o`tkazmaslik lozim bo`ladi. Ba'zi hollarda yuqoridagi holatlar subyektga qonuniy 
ta'sir o`tkazish orqali uning xohish-irodasini boshqa tomonga o`zgartirish orqali 
amalga oshiriladi. Shartnomalar erkinligi tamoyiliga nisbatan bunday cheklov 
faqatgina qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan hollarda tadbiq etiladi (FKning 377-
moddasi). 
Ular shartnoma asosida o`z huquqlari va majburiyatlarini belgilashda hamda 
qonunga zid bo`lmagan har qanday shartnoma shartlarini belgilashda erkindirlar; 12) 
bozor munosabatlari sharoitidagi muhim ahamiyatga ega bo`lgan fuqarolik huquqi 
tamoyillaridan yana biri - O`zbekiston Respublikasining butun hududida tovarlar, 
xizmatlar va moliyaviy mablag`larning erkin harakatda bo`lishidir (FK 1-moddasi). 
Bu tamoyil bozor iqtisodiyoti uchun muhim bo`lgan moddiy ne'matlarning erkin 
harakatlanishi hisobiga tovar-pul munosabatlari tezlashishini amalga oshirishga 
xizmat qiladi. Ma'lumki, iqtisodiy rivojlanish va ma'muriy-hududiy tuzilmalarning 
geografik joylashishi muayyan turdagi tovarlar taqsimotining nomutanosibligiga 

---

12 
sabab bo`ladi. Mazkur tamoyil ana shu nomutanosiblikni bartaraf etishda yetakchi 
o`rinni egallaydi. 
Shuning uchun ham faqatgina xavfsizlikni ta'minlash, insonlarning hayoti va 
sog`lig`ini himoya qilish, tabiatni va madaniy boyliklarni muhofaza qilish uchun 
zarur bo`lganda, tovarlar va xizmatlar harakatda bo`lishini cheklash qonun 
hujjatlariga muvofiq joriy etilishi mumkin. 
Fuqarolik huquqida xo`jalik hisobi tamoyili fuqarolik-huquqiy munosabatlarida, 
masalan, yetkazilgan mahsulotlar yoki bajarilgan ishlar uchun kelishilgan narxlar 
bo`yicha haq to`lashda, shartnomalarni bajarmaganlik yoki kechiktirib bajarganlik 
yoxud sifatsiz bajarganlik uchun sanksiyalar belgilashda ifodalanadi. 
Bulardan tashqari ayrim huquqiy institutlar, jumladan, majburiyat huquqi, mulk 
huquqi, mualliflik huquqi, vorislik huquqi instituti ham o`z tamoyillariga ega.