Chiqarish markazi

18. GERBITSIDLAR BILAN TAJRIBALAR QO‘YISH USLUBLARI 
 
Hosildorilikni  ko„tarishning  asosi  bo„lgan  tuproq  unumdorligini  tiklashga 
karatilgan  choralar  majmuida  yerlarni  kimyolashtirish  va  melioratsiyalash  bilan 
birga  begona  o„tlarni  yo„kotish  maksadidagi  samarali  choralar  ham  muhim  o„rin 
egallaydi. 
 
Ta‟kidlash  kerakki,  go„za,  bugdoy,  makkajo„hori  va  boshka  ziroatlar 
orasidagi  begona  o„tlar  ularning  hosildorligini  8-10%  kamaytirib,  hosil  sifatini 
keskin paysaytiradi. 
 
O„zPITI (sobiq SoyuzNIHI) va boshqa masalalarida olib borilgan ko„p yillik 
tadqiqotlar  natijasida  begona  o„tlarni  yo„qotishning  kimyoviy  uslubi  ishlab 
chiqilgan  va ishlab chiqarishga joriy etilyapti. 
 
Pahta  va  g`alla  yetishtiruvchi  hududlarda  begona  o„tlar  ko„payishiga  ta‟sir 
etuvchi  muhim  omillardan  biri  bo„lib  almavshlab  ekishni  ihtisoslashtirishdir. 
Pahta,  g`alla,  beda  almashlab  ekishda  dalalarida  100  dan  ortiq  botanik  turga 
mansub  bir  yillik  (60%)  va  ko„p  yillik  begona  o„tlar  turkumi  mavjud.  Pahtazor, 
g`allazor  va  makkajo„horizorlardagi  begona  o„tlar  soni  va  turlari  tuproq-iqlim 
sharoitiga,  yerlar  o„zlashtirilganlingining  davomiyligiga,  tuproqqa  ishlov  berish 
tizimiga va gerbitsidlar navbatlanishiga bog`lik. Gerbitsidlar bilan tajriba o„tkazish 
uchun  go„za,  galla  va  makkajo„hori  ekilgan  dalalarning  o„t  bosganlik  darajasini 

---

98 
 
tekshirish,  o„tlarni  hisobga  olish  va  o„t  bosganlik  holatini  aks  ettiruvchi  harita 
tuzish zarur. 
 
O„tlar  sanash,  sanab-tortish  va  kuzatish  usulida  hisoblanadi.  Sanoqli 
hisoblash 10-15ga dioganali bo„yicha bir-biriga teng masofada-20-25 m/da parallel 
yurish  bilan  o„tkaziladi.  0,25m
2
  yoki  0,5m
2
  li  ramka  qo„yilib,  ularning  ichidagi 
o„tlar turlari  bo„yicha  alohida-alohida  sanaladi.  Har bir dalada  10-15 tadan  hisob 
maydonchasi  (kvadratlar)  ajratiladi.  1m
2
  begona  o„tlar  soniga  asoslangan  holda 
o„rganilayotgan maydondagi begona o„tlarning o„rtacha soni aniqlanadi. 
 
Go„za  qatorlari  kvadrat  markazida  bo„ladi.  Ko„p  yillik  o„tlar 
maydonchalarda  turlarga  ajratilib,  sanaladi  va  ho„l  holatidagi  vazni  aniqlanadi. 
Buning uchun ildiz bo„ynidan ajratilib tortiladi. 
 
G`allazorlardagi  begona  o„tlar  ularning  kvadrat  shaklida  yasalgan 
to„rtburchak  (0,25m
2
,
 
0,5m
2
,
 
1m
2
)  ichidagi  turi  va  sonini  hisoblash  orqali 
aniqlanadi.  Hisob  dalaning  kengligiga  qarab  1  ga  da  dioganal  shakldagi  5-10 
tagacha nuqtalarda o„tkaziladi. Tajriba maydonidagi begona o„tlar o„rganilayotgan 
har bir uslub bo„yicha 4 nuqtada hisobga olinadi. 
 
Ko„p  yillik begona o„tlar  bilan zararlangan  dalalarda  hisobiy  maydochalari 
ajriq,  qamish,  chirmovik  yoki  gumay  bosgan  yerlardan  tanlanadi.  Jrikni 
hisoblashda  uning  tarqalgan  maydoni,  pahtazordagi  hajm  maydoni  o„lchanib,  3 
balli daraja bo„yicha baholanadi. 
 
Dalani gumay yoki chirmovik bosganda 1m
2
 dagi uyalar soni hisoblanadi. 
 
Bir 
yilliklar, 
dona/m2 
Ko„p yilliklar 
O„t 
bosganlik 
balli 
O„t 
bosganlik 
darajasi 
Ekinlar 
tozaliginin 
baholanishi 
chirmovik
, uya, 
salom-
alaykum, 
dona/m
2
 
g„umay, 
dona/m
2
 
Ajriq, 
m/
2
 
20 dan 
kam 
3gacha 
- 
25 gacha 
1 
kuchsiz 
yahshi 
21dan 
80gacha 
4dan 
10gacha 
4-10 
100dan 
ko„proq 
2 
o„rtacha 
qoniqarli 
80dan 
ko„proq 
10dan 
ko„proq 
10dan 
ko„proq 
200dan 
ko„proq 
3 
kuchli 
qoniqarsiz 
 
 
Ko„p yillik begona o„tlar  ildizpoyalari soni turproqning 0-10; 10-20 va 20-
40  sm.li  qatlamlarini  kavlab  aniqlanadi.  Begona  o„tlar  to„p  bo„lib  o„sgan  (ajriq, 
gumay, qamish) yerdan 0,25m
2
 li maydoncha tanlanib, ildizlar kavlanib olinadi-da, 
tuproqdan  ajratilib,  tortiladi.  To„daning  har  200m
2
  maydonidan  5  tadan  namuna 
olinadi  va  chuqurligi  bo„yicha  ildizpoyalarnig  o„rtacha  vazni  aniqlanadi.  Agar 
ildizbachkili  (kakra,  bo„ztikan,  qo„ypechak,  baliqko„z)  va  ildizpoyali  (qamish, 
ajriq, gumay)  begona  o„tlar katta  maydonda  o„sayotgan  bo„lsa,  ular orasidagi  bir 
yillik o„tlar sonidan qa‟tiy nazar, dalaning o„t bosganligi 3 ball baholanadi. 

---

99