|
21. DALA TAJRIBALARIDA G‘O‘ZANING VILT BILAN KASALLIGINI
HISOBLASH USLUBI
G„o„zaning versillez vilt bilan zararlanganligi tajribalarda quyidagilar
asosida aniqlanadi: a) kasallikning tashqi belgilari bo„yicha;
b) ildiz bo„yni yaqinida poya kesmasi bo„yicha.
Kasallikni oldindan aniqlash uchun g„o„zaning viltga chalinish belgilarini
bilish zarur. Vilt zamburug„i Virtcillium dahliae Kleb, g„o„za rivojlanishning
barcha pallalarida, ayniqsa nihollar mehanik, ildiz bo„yni, ildizlar shikastlanganda
kasallik qo„zg„atadi. Kasallik inkubatsiya davri (o„simlikka pategon tomonidan
kasallik yuqqanida uning belgilariko„ringuncha) havo va tuproq harorati,
o„simlikning individual hususiyatlari (ifeksiyaga qashilik ko„rsata olish darajasi)
kasallik qo„zg„atuvchining virulentligi (kasal yuqtiruvchanligi)ga bog„liqdir.
Dalada o„simliklar kasallik 3-4 chin barglik pallasidan ko„zga tashlanib,
birinchi kuzgi ayozlargacha davom etadi.
Viltga chidamsiz g„o„za navlarida urug„palla barglarining sarg„ayib
turganini yo„qotadi, 2-3 kundan keyin dog„lar siyohrang-pushti rangga ega bo„ladi
va arglar quriy boshlaydi. So„ngra kasallik 1 va2 chinbarglarda vilga hos dohlanish
va bargning alohida qismlarida yoki butun yuzasida sarg„ayish namoyon
boshlashga olib keladi. Kasallikning bundan keyin kechishi quyidagilarda
nnamoyon bo„ladi: navbatdagi barglarda sarg„ishlik alohida dog„lar holida
kuzatiladi, shu bilan birga barg turgorni uzoq vaqt yo„qotmaydi va to„kilmaydi
yoki butun bargni tez qamrab olib, chekadan barg tomirlari orasiga tarqalib, ular
yuzasida kamrab yashil tasmalar qoldiriladi. Bunda barg rangsizlanadi, quriy
boshlaydi va to„kiladi.
Viltga chidamli navlar (“Toshkent-1”, “Toshkent-6”) barg shapalog„ida
kasallik oqish-yashil dog„lanish holida ko„rinib, yuir necha kunda nekroz ochiq-
qo„ng„ir dog„ga aylanadi.
Ingichka tolali g„o„za navlarida vilt 5-6-barglar paydo bo„lganda ularning
ba‟zi qismlarida to„q-qo„ng„ir nekrozlar ko„rinishida namoyon bo„ladi.
111
Vilt bilan kasallangan o„simliklarda amal davrining daslabki davrlarida
barglar to„kiladi, g„o„za tupi quriydi, ko„saklar rivojlanmaydi, o„smaydi. Ba‟zi
o„simliklar poyasining tepa qismida ikkilamchi barglar chiqaradi yoki pastki
qimsida bir necha monopodial shohlar hosil qiladi. Bunday o„simliklar hosil
tugunchalari paydo qilmaydi yoki ular 2-3 ta ko„sak tugsa ham bu ko„saklar sovuq
tushguncha ochilmaydi. Kasaldan forig„ bo„lgan o„simliklar o„q va yon ildizlarida,
ayniqsa, haydov qatlamida ko„plab oq ildizchalar hosil bo„ladi, ulardan ko„pchiligi
oq bo„rtmalar ko„rinishdadir.
Avgustning ohirida va sentyabrning birinchi yarmida viltning to„satdan
boshlanadigan turi paydo bo„ladi. Bunda 2-3 kunda tupdagi barcha barglar
bo„zarib, bir vaqtda so„liydi va o„simlik kurib koladi, kurigan barglar to„kilmaydi;
ko„sakdagi tola va chigitlar etilmagan bo„ladi. Ingichka tllali go„za navlarini
fuzarioz vilt amal davrining barcha pallalarida zararlantiradi.
Kasallik boshlanishida urug barglarida va go„zaning pastki barglarida
sargaygan tomirlar va unga yondosh to„imalari sargayishi kuzatiladi. Natijada barg
sargaygan tomirlar bilan ular orasida yashil bo„lakchalardan iborat to„rsimon shakl
hosil qiladi, bu,ayniksa,kuyoshga tutilganda anik ko„rinadi.
Kasallangan o„simlik barglari turgorni yo„qotadi, ochilib koladi, ko„ngir
rangga kiradi, nihollar urug barglarni tashlamay kuriydi, yosh o„simliklarda
chinbarglar to„kiladi, fakat kurigan poyalargina koladi. Katta yoshdagi
o„simliklarning yosh barglarida to„rsimonlik kuzatiladi. Ba‟zan katta yoshdagi
o„simliklarda yosh barglaring bir qismi kolib, turgorni saklasa ham tomirlar
bo„ylab barg ichiga kaytarilishi ko„zga tashlanadi. Ularda ham to„rlanish bo„ladi.
Erta kasallangan o„simliklarda bo„gin oraligi yakinlashishi, ildiz bo„ynining
yo„gonlashishi, barglar to„kilishi kuzatiladi. Fakat tupning uchida yangi barglar
vujudga keladi, ular ham kuchli gijimlangan holda bo„ladi.
Shonlash-gullash pallasida kasallangan o„simliklar, barglarni, shonalarini
gullarini tashlab yuboradi, poyasi kuriy boshlaydi, mo„rt bo„lib, koladi, tuproqdan
oson sugiriladi. Ko„saklar paydo bo„la boshlagan paytda kasallangan o„simliklar
ba‟zan amal davri ohirigacha yashaydi vako„zda kuzda kuriy boshlaydi. Ular
poyasi to„krok rangda, yuzasi surlanganga o„hshaydi, ko„saklari uzilmaydi
(fuzarioz vilt diagnostikasi A.I.Salovyova, L.V.Poyarkova (1945 y.) tomonidan
berilgan).
Vilt o„simlik poyasining yogoch qismini butunlay, ba‟zan soglom to„kimalar
bilan o„ralgan holda ko„ngir tusga, ayrim hollarda korayishiga olib keladi. Barg
asosidan 3-4sm da bandining ichki to„kimasi ham ko„ngir tusga kiradi. O„simlik
poyasining o„tkazuvchi to„kimalari korayishi uning tashki belgilari bilan va ularsiz
ham bo„yni orkali qiyshik kesimi kasallanishini ko„rsatuvchi belgidir.
Tajriba ko„yishda bo„lajak variantlar foni quyidagi belgilar bo„yicha
aniklanadi: go„zaning vilt bilan kasallanganligi, uning paykal bo„yicha birdek
iaksimlanishi va hosildorligi.
Variantlar tajriba o„tkazilladigan davrda doimiy bo„lishi kerak.
Dala defoliatsiya kilinguncha variantlarga bo„linib, go„zaning viltga
chalinganligi variantlar bo„yicha aniklanadi (dastlabki zararlanganlik).
112
Kichik variantli tajribalar. Har bir variant 4 katorlan kam bo„lmasligi kerak.
Himoya egatlari chekkadagilar bo„lib, 6-8 katorlikda 2-4 tadan egat, agar 8 dan
ko„p bo„lsa, ikki yondan 4 tadan, jami 8 kator koldiriladi. Hisobli egatlar har
variantda o„rtadagilardir. Hisoblashlarda barcha o„simliklar katnashib, soglom va
viltga chalinganlarga ajratiladi. Kulay bo„lishi uchun katordagi barcha o„simliklar
hisoblanadi, shu bilan birga, kator ohirida kasal va soglom go„zalar soni aniklanadi
va yozib ko„yiladi (1-son daftar).
Yirik varianli tajribalar. Go„za viltga chalinganligi hisoblash uchun
variantning o„rta katori olinadi. Bu katorlarda 10 tup 20 bo„lakcha olinadi.
Bo„lakchalaklar shahmat tartibda joylashadi. Dalada go„za vilti yahlit yoki
dogsimon tarkalishi mumkin. Hisob bo„lakchalarini yukoridagicha joylashtirish
vilt tarkalishini tavsiflaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
