Chekish. Reja: Tamaki chekish yomon illat. Nafas olish a’zolariga ta’siri. Kashandalik va uning oqibatlari

Chekish.
Reja:
1.Tamaki chekish yomon illat.
2.Nafas olish a’zolariga ta’siri.
3.Kashandalik va uning oqibatlari.
1.Tamaki chekish yomon illat.
SHunisi muximki, o’smirlar ko’pincha o’zlarining soddaliklari, kiziqqanliklaridan cheka boshlaydilar. Odam muntazam chekkanda chekuvchining bosh miya po’stlog’ida mustaxkam shartli reflektor aloqalari vujudga keladiki, ular asta-sekin makkor kashandalik – tabakomaniyaga olib keladi.
Yevropada tamaki chekish tarixi 1560 yilga borib takaladi. O’shanda portugaliyalik va ispaniyalik dengizchilar Lotin Amerikasidan Frantsiyaga kuritilgan o’simlik bargini olib qaytganlar.
Ana shu zaxarli o’t Tobako degan mustamlaka provinsiya nomi bilan bog’lik. Tamaki bargidagi asosiy alkaloid bo’lgan nikotin esa Portugaliyaga frantsuz kiroli elchi kilib yuborgan Jan Niko nomi bilan bog’lik. SHundan so’ng tamaki Yevropaning g’arbiy kirg’oklaridan Eski dunyo mamlakatlari bo’ylab tarkala boshlagan. Kadim zamonlarda tamaki chekkan odamlarni cherkovga kiritishmas, gulxanda yokishar, fukarolik xukuklaridan maxrum etishar edi. Kattik jazolar xam bu odatning tarkalishini to’xtata olmagan. Tamaki bir yillik o’simlik bo’lib, uning bargida 2-4 foiz – nikotin, 5-20 foiz – uglevod, 4-12 foiz – oksil, 5-15 foiz – organik kislotalar, 7-14 foiz – xar xil smolalar, 0.1-1.55 foiz – efir yog’lari mavjud bo’ladi.
Nikotin – zararli modda. Bir tomchi nikotin akvariumga tomizilsa baliklar o’ladi.
Tamaki tutuni tarkibida xam bir kancha zaxarli moddalar – nikotin , sinil kislotasi, is gazi, zaxarli smola kabi kantserogen – saraton keltirib chikaruvchi moddalar bor. Xozirgi paytda juda ko’pchilik insonlar tamaki chekadi. O’alkaro Sog’likni Saklash Tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra, chekish okibatida yuzaga keladigan kasalliklardan xar yili dunyoda ikki yarim million kishi xalok bo’ladi.
CHekish oilaga katta moddiy zarar xam yetkazadi.2005 yil 1 yanvarda bu konventsiyani Jaxon Sog’likni Saklash Tashkilotiga a’zo bo’lgan 192 ta davlatdan 168 tasi yokladi va 36 ta davlat tasdikladi. Jaxon Sog’likni Saklash Tashkilotining xisob-kitoblariga ko’ra, xar yili 5 million kishi chekish bilan bog’lik kasallikdan xalok bo’ladi. 2010 yilga borib bu ko’rsatkich 2 barobarga o’sadi. Jaxon bankining ma’lum kilishicha, davlat mablag’ining 6-15 foizi shu kasalliklarning oldini olishga sarf etiladi
Voyaga yetganlar orasida chekish bo’yicha O’zbekiston Latviya bilan birga 35-36 o’rinlarni egallab turibdi, bu o’akda Butunjaxon sog’likni saklash tashkiloti (BSST)xabar berdi.
Ushbu tashkilot ma’lumotlariga ko’ra, jaxonda eng ko’p chekuvchilar Mo’g’ilistonda istikomat kiladi, u yerda voyaga yetganlarning 67,8 foizi chekishga mubtalo bo’lgan. SHuningdek dastlabki beshtalikdan Xitoy, Keniya, Kambodja va Namibiya xam joy oldi.
Sobik Ittifok davlatlari orasida Armaniston 6-o’rinda, Belorussiya 23-o’rinda (54,9%), Ukraina va Litva (51,1%) – 30-31-o’rinda, Estoniya (44%) — 47-o’rinda, Ozarbayjon (32%) — 85-o’rinda, Turkmaniston (27%) — 95-o’rinda kayd etildi.
BSST bergan axbarotga ko’ra, gretsiyaliklar kuniga eng ko’p sigaret chekadi (8,6 dona). SHuningdek dastlabki beshtalikdan Bolgariya (7,7 ta sigaret), Yaponiya (6,8), Bosniya (6,4) va Sloveniya (6,2) joy oldi.

2. Organizmga ta’siri.

Nafas olish a’zolarining normal rivojlanishi, ularni xar xil kasalliklardan muxofaza kilishda gigiena koidalariga rioya etish muxim axamiyatga ega.
Buning uchun avvalo xar bir odam yoshlikdan boshlab burun orkali nafas olishga odatlanishi kerak. CHunki burun shillik pardasida mayda tukchalar bo’lib, ular xavodagi chang zarrachalari, mikroblar, viruslarni tutib koladi va ichki nafas a’zolariga o’tkazmaydi. Bundan tashkari burun shillik pardasi bir necha kavatdan tuzilganligi uchun u juda katta satxga ega . Burun shillik kavatining bunday tuzilishi burun bo’shlig’i orkali sovuk xavo o’tayotganda uning isishiga imkon beradi. Bunday isigan xavo nafas olish a’zolarini shamollashdan saklaydi. SHuningdek, xavo burun bo’shlig’i orkali o’tganda namlanadi.
CHekilayotgan sigaretadan va chekuvchining nafas organlaridan ajraladigan tutun tarkibidagi zaxarli moddalar atrof-muxit xavosini ifloslaydi va xavo bilan atrofdagi odamlarning nafas organlariga kiradi.
Ayniksa, chekuvchi o’z oila a’zolariga ko’p zarar yetkazadi. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, chekuvchi erkaklarning xotinlari chekmaydigan erkaklarning xotinlariga nisbatan 4 yil kam umr ko’rar ekan.
Ular, ayniksa, o’sma, surunkali bronxit kasalliklari bilan ko’p kasallanadi. CHekuvchilar oilasidagi bolalar doimo zararlangan xavodan nafas olganligi tufayli ularda nafas organlarining yallig’lanish va allergiya kasalliklari ko’p uchraydi.
Xomiladorlik paytida chekuvchi ayollarda bu zaxarli moddalar yo’ldosh orkali tug’ilajak bolaga xam ta’sir kiladi va xomiladorlikni to’xtatishiga xamda bolaning nobud bo’lishiga olib keladi. Yoki tug’ilgan bolada psixofizologik nuksonlar, akliy layokatning pastligi, asabiylik, dikkat – etiborning sustligi kuzatiladi.
CHekish insonning meo’nat kobilyatiga ta’sir kilib, tez-tez va muntazam chekish asab tizimi xujayralarini xoldan toydiradi, shu tufayli miyaning mantikiy-axborot yig’ish shaklidagi aktivlashtiruvchi kobilyatini erta toliktiradi. Dastlabki 1-2 ta sigaret chekilgandan so’ng miyada kon aylanishining kiska muddatli yaxshilanishi natijasida go’yoki, ish kobilyati oshgandek tuyiladi, vaxolanki, bu “soxta rag’bat” xisoblanadi. Bu kabi xolat ayniksa, yoshlarga o’zining salbiy okibatini koldirayotganligi ko’plab tatkikotlarda isbotlanmokda. Jumladan, Amerikalik olim Duni Illinoys universiteti talabalarining 3567 tasi bilan bo’lgan savol javoblar natijasida chekuvchi talabalarning 16.7 foizi darslarni yaxshi o’zlashtirishi, 45.2 foizi uncha yaxshi o’kimaydiganlar, 59.1 foizi esa yomon o’kishlari aniklangan. Bular esa chekish ta’sirida konning kislorod bilan to’yinishining kamayishi natijasida kislorod tankisligining bosh miya zararlanishi tufayli yuzaga keladi.
Tamaki chekish ko’pgina kasalliklarga sabab bo’ladi. Masalan, chekuvchi insonlarda nikotin ta’sirida kon tomirlari torayadi va uning kon aylanishi buzilishi natijasida yurakning ish faoliyati susayib ketadi. Markaziy asab tizimiga nikotin ta’siri okibatida miyaning oziklanishi buziladi. Miya faoliyatidagi tormozlanish va ko’zg’alish jarayonlar orasidagi muvofiklik o’zgaradi. CHekish miya faoliyatiga doimiy ko’zg’atuvchi ta’sir etadi. Bu esa asab xujayralarining tez charchashiga va uning o’lishiga olib keladi.
Odam yoshligidan, ayniksa yurganda, chopganda, jismoniy mashk bajarganda burun orkali chukur nafas olish va chikarishga odatlanishi kerak. Buning natijasida nafas xarakatlarida ishtirok etuvchi kovurg’alararo muskullar va diafragma yaxshi rivojlanadi,o’pkaning tiriklik sig’imi ortadi. Organizmni turli sharoitda chiniktirish, sovuk suvda yuvinish, ochik o’avoda sayr kilish va mashk bajarish kabilar nafas olish organlari kasalliklarining oldini olishga yordam beradi.
CHekish eng zararli odatlardan biri xisoblanadi. Ilmiy tadkikotlardan ma’lum bo’lishicha, tamaki tutuni tarkibida 3 mingdan ko’prok zaxarli modda bor ekan. SHulardan nikotin, ammiak, karbonat angidrid, benzol kabilar odam organizmining barcha a’zolariga, jumladan, nafas olish a’zolariga zaxarli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, tamaki tutuni tarkibidagi karbonat angidrid konning eritrotsitlari tarkibidagi gemoglobin bilan birikib, miya, yurak va boshka xayotiy muxim a’zolarning kislorod bilan ta’minlanishini buzadi.
Tamaki tutuni tarkibida o’sma (rak) kasalligini yuzaga keltiruv¬chi 50 dan ortik kantserogen moddalar bor. SHuning uchun chekuvchilar orasida chekmaydiganlarga karaganda o’pka o’smasi 20 marta ko’p uchraydi. CHekuvchi o’z organizmini zaxarlashidan tashkari, atrofdagi odamlar sog’lig’i uchun xam katta zarar yetkazadi.
Xozirda Rossiya xam chekuvchilar yurti katoriga kirgan. U Xitoy, Yaponiya va Amerikadan so’ng to’rtinchi o’rinni egallaydi. Rossiya o’ukumati butun dunyo sog’likni saklash konventsiyasini ratifikatsiya kilish bilan tamaki maxsulotlariga karshi kurashishni rasmiylashtirdi. Davlat maslaxat kengashi raisi o’rinbosari Nikolay Gerasimenkoning fikricha, bu Rossiya federatsiyasidagi tamaki ishlab chikaruvchilarni nazorat ostiga olish uchun ko’l kelmokda. 2003 yilda Jaxon Sog’likni Saklash Tashkiloti chekishga karshi kurash konventsiyasini ishlab chikkandi. SHu konventsiyani yoklagan davlat 5 yil ichida tamaki reklamalarini keskin cheklashi yoki yo’kotishi lozim. Tamaki kompaniyalarining sport musobakalari va madaniy bayramlardagi xomiyliklarini takiklashi kerak. Bundan tashkari konventsiyaning asosiy maksadlariga tamaki maxsulotlarining narxini va soliklarni oshirish; ularning kontrabandasi ustidan kurashni kuchaytirish kabilar kiradi. CHekadiganlar sonini kamaytirish uchun tadbirlar o’tkazish kerak. CHekishning sog’likka zararli ekanligini ogoxlantiruvchi yozuv xar bir sigaret kutisida 30 foiz joyni egallashi lozim. Odamlarda yolg’on taassurot uyg’otuvchi, maxsulot “zararsiz”, “kam mikdorda smola ishlatilgan”, “engil”, “juda yengil” yoki “yumshok” degan yozuvlarni kutilaridan olib tashlash zarur.
Nikotin-organizmda tez qonga surilib 7 sekundda xamma organlarga qon orqali yetib boradi.
Tamaki chekishni tashlamoqchi bo’lganlar yoki tamaki chekishni tashlaganlar o’zlari uchun sog’lom turmush tarzini yaratishlari kerak. Bu mexnat gigienasi, dam olish (bo’sh vaqtdan to’g’ri foydalanish vaqtni mazmunli o’tkazish, bir sutkada 7-8 soat uxlash, jismoniy tarbiya bilan muntazam shug’ullanish, shaxsiy gigienaga amal qilish, undan keyin 1 soat piyoda yurish, to’g’ri ovqatlanish kabilarini o’z ichiga oladi.
Tamaki chekish kishi sog’lig’iga jiddiy putur yetkazadigan eng zararli odatlardan biri. Tamaki chekishda undagi asosiy modda nikotin kishiga kuchli salbiy ta’sir etadi. nikatin markaziy va periferik nerv sistemasini buzilishiga olib keladi, arterial qon bosimini oshiradi, mayda tomirlarni toraytiradi. Nafas olishni tezlashtiradi, ovqat o’azm qilish sistemasida xosil bo’luvchi shirani kuchaytiradi. Nikotin bilan tamaki yonganda chiqadigan tutindagi turli moddalar ham organizmni zaxarlaydi, kishi nafas olganda arterial qondagi kislorodni kamaytirib yuboradi.
Nos-to’q tarkibli moddalar aralashmasi. Nos chekkanda organizmga maxalliy va umumiy zaxar ta’sir etadi. nos chekkan kishi yengil mast bo’ladi, bir oz aylanib ko’nglini yozadi, orom olganday bo’ladi. Bu holat tamaki tarkibidagi kontserogen modda-benzipirenning boshqa moddalar bilan birga qonga surilib bosh miyaga ta’sir etishi natijasida ro’y beradi.
Nosning og’iz bo’shlig’iga tushib ancha saqlanib turishi natijasida og’iz bo’shlig’ining shilliq qavatiga ta’sir qiladi, atrofidagi to’qimalar shishadi, jag’ osti limfa bezlari kattalashib, stomatit-og’iz bo’shlig’i shilliq qavatining yalliqlanishi , glosstit-tilining yalliqlanishi, tishlarning vazifasi buzilishi (kareis), tish atrofidagi to’qimalarni yallig’lanishi (periodontit) kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi.
SHuningdek, og’iz bo’shlig’dagi nos qoldig’i so’lak bilan qizilo’ngach va oshqozonga surilishi natijasida qizilo’ngach devoridagi oshqozon va o’n ikki barmoqli ichakda yara paydo bo’lishiga olib keladi.
Ko’p yillar nos chekib yurgan kishilarning tishlari tez tushib ketadi. Og’iz bo’shlig’ida saraton oldi kasalliklarning kelib chiqish sabablarini o’rganish natijasida bu kasalliklar nos chekuvchilarda chekmaydiganlarga nisbatan 7 marta ko’proq uchrashi aniqlangan.
Nos chekishni tashlash har bir kishining o’ziga, irodasiga bog’liq. Uning oldini olish uchun kuniga ikki maxal og’izni margantsovkali eritma bilan chayib, tozalab turish, ertalab qaynatilagn bir piyola sut ichish, nos chekkingiz kelganda tezda og’zingizga qurtob, o’rik qoqi yoki saqich solib so’rib yurish lozim, faqat 1-2 oy qiyin bo’ladi, so’ng nos chekishni xoxlamay qolasiz.

4. Kashandalik va uning oqibatlari.

BSST maolumotlariga ko’ra, xar yili taxminan 5 million odam chekish orkali kelib chikadigan kassalik tufayli xalok bo’ladi. BSST taxmin kilishicha, 2025 yilga kelib bu ko’rsatkich 10 millionga etishi mumkin.
So’nggi yillarda chekish 6,3 mln britaniyalikning xayotiga zomin bo’ldi. Bu o’akda ingliz tibbiy jurnali Edicom ma’lum kildi.CHekish kariyb 42 foiz 35 dan 69 yoshgacha bo’lgan erkaklar va 15 foiz shu yoshdagi ayollarning o’limi, 50 yoshlardan o’tib saraton kasalligiga chalinishiga sabab bo’lmokda. Aynan saraton tufayli esa 25 foiz erkak va 15 foiz ayollarning o’limi kuzatilmokda
50mg nikotin o’limga olib keladi.
Kuniga 10 donadan ko’proq sigareta chekuvchilarda saraton kasalligi 8 marta, bir pachka chekuvchilarda esa 20 martaga ko’payadi.
1dona tamaki (sigareta) chekishda 1mg. nikatin moddasi kiradi. har bir yettinchi chekuvchida endoartereit rivojlanib oyoqlar gangrenasiga olib keladi.
Kuniga 10 donadan ko’proq sigareta chekuvchilarda saraton kasalligi 8 marta, bir pachka chekuvchilarda esa 20 martaga ko’payadi.
CHekuvchi sportchilarda xarakat reaktsiyasi tezligi 8-14% ga kam, aniqlik reaktsiyasi 16-21%, muskullarning aniq xarakati 11-15% kam bo’ladi.
U bronxlar shilliq pardasiga ta’sir ko’rsatib surinkali bronxit va o’pka emfizimiyasiga sabab bo’ladi. Tamaki chekuvchilar xadeb yo’taladigan bo’lib qoladi, asta-sekin o’pka sili kelib chiqishi mumkin va og’ir bo’shlig’i, tomoq, bronx va o’pkada xavfli o’smalar paydo bo’lishiga olib keladi. Surinkasiga uzoq vaqt chekish kishining tez qarishiga chekmaydiganlarga nisbatan 10-15 yil kam yashaydi. Ko’p tamaki chekkan kishilardan tug’ilgan bola ko’pincha nimjon, nuqsonli bo’ladi.
Jaxon statistikasi shundan dalolat beradiki, xozirgi vaktda yer kurrasida yashayotgan axolining – erkaklarning 60 foizi va ayollarning 20 foizi muntazam chekadi, chekuvchilar soni, ayniksa, yoshlar, kizlar va o’smirlar o’rtasida yildan-yilga ko’payib bormokda. O’tkazilgan tadkikotlar kashanda erkakalarning deyarli 1/5 kismi 8-9 yoshdan cheka boshlaganligini ko’rsatgan, 92 foizdan ortik chekuvchilar esa chekishga 19 yoshgacha o’rganganlar. Izlanishlar o’smirlarni chekishga undaydigan asosiy sabablar kuyidagilar ekanligini ko’rsatadi, ya’ni: atrofdagi chekayotgan insonlarga (o’rtoklariga) taklid kilish – 26.2 foiz, kizikib chekish – 24.1 foiz, sho’xlik – 18.6 foiz, “erkatoy” deb atashlaridan ko’rkish – 17.2 foiz, ozish niyatidagi – 9.7 foiz, xayotda biror narsadan ezilish – 4.6 foizni tashkil kiladi.
BSST ma’lumotlariga ko’ra, xar yili taxminan 5 million odam chekish orkali kelib chikadigan kassalik tufayli xalok bo’ladi. BSST taxmin kilishicha, 2025 yilga kelib bu ko’rsatkich 10 millionga etishi mumkin.
Tamaki tarkibidagi 40 dan ortik kontserogen moddalar ta’sirida xavfli o’sma kasalliklari paydo bo’ladi.
O’pkada esa chekish ta’sirida tamaki tutuni tarkibidagi uglerod oksidining gemoglabin bilan ko’prok birikishi natijasida konning kislorodga to’yinishi pasayib ketadi. Bu esa organizmdagi xamma a’zo va xujayralarda kislorod tankisligiga olib keladi.
Ma’lumki xar yili 31 may – Jaxon tamaki chekishga karshi kurash kuni munosabati bilan ommaviy axbarot vositalarida bu illatga karshi juda ko’plab makola, radiolavxa, ko’rsatuvlar e’lon kilinadi. Lekin shunga karamasdan tamaki chekish yer yuzi axolisi o’rtasida keng tarkalgan zararli odatlardan biri bo’lib, inson sog’lig’i va umriga zavol bo’lmokda.
SHu boisdan, Jaxon Sog’likni Saklash Tashkilotining tashabbusi bilan 1980 yildan boshlab xar yili jaxonda tamaki chekishga karshi kuni o’tkazilmokda.
Jaxon Sog’likni Saklash Tashkilotining ma’lumotlariga karaganda:
er yuzida xar 6 soniyada bir kishi, 1 dakikada 10, 1soatda 600, 1sutkada 14400, 1 yilda esa 5 mln. 256 ming kishi tamaki chekishning salbiy okibatlari natijasida xayotdan ko’z yummokda.
Bu illat O’zbekistonni xam chetlab o’tgani yo’k.
Xozirgi kunda mamlakatda 4 millionga yakin kishi chekadi. Xar yili chekish sababli 30 ming nafardan ortik kishi vafot etmokda. Uning oldni olish yuzasidan chora-tadbirlar amalgam oshirilmasa 2020 yilga borib o’lim soni 60 mingdan oshadi.
Afsuski, bugungi kunda yoshlar o’rtasida tamaki chekishga ruju ko’yayotganlar soni ko’payib bormokda. Ayniksa, yosh kizlar (umumiy ta’lim maktablari o’kuvchilari) va xomiladorlar o’rtasida chekuvchilar kayd kilinmokda.
Respublikada tamaki chekishga karshi kurash bo’yicha 2004-2009 yillarga mo’ljallangan Milliy dastur mavjud bo’lib, unda axoli o’rtasida tamaki chekish tarkalganligini xar yili 1.5 foizga kamaytirish ko’zda tutilgan.
Sog’lik xar bir odamning ulkan boyligi xisoblanadi. SHunday ekan, bu boylikni avaylash, asrash lozim, bunda inson xayoti uchun zararli bo’lgan odatlardan biri – kashandalikka karshi kurashni avvalo oiladan, so’ngra bog’cha va maktab yoshidan boshlash kerak, chekmaydigan insonni passiv chekuvchiga aylantirmaslik xukukini e’tirof kilish zarur, bu xukukni fakatgina so’z bilan emas, balki ma’muriy chora-tadbirlar bilan xam muxofaza kilish lozim! Tamaki chekish – kashandaning shaxsiy ishi bo’lib kolmasligi kerak! Agar biz chekishning okibatini yoshlikdan farzandlarimizga to’g’ri tushintira olsak, u xech kachon ko’liga segaretani olishga jur’at eta olmaydi. Zero, shu o’rinda tog’da yashagan yuz yoshli bir keksaning kashanda yigitga aytgan so’zlarini esga olish o’rinlidir:
“CHekishning uchta “afzalligi” bor: kashandaning uyiga o’g’ri tushmaydi – uy egasi kechasi bilan yo’talib chikkanligi uchun, uni it kopmaydi – chunki u xassaga tayanib yuradi, u xech kachon qarimaydi, chunki u yosh o’lib ketadi!”