int main() { int k = 5, l = 3, m = 8; cout << k++ << endl; //ekranga 5 yozildi, k = 6 bo'ldi. l += 4; // l = 7 bo'ldi. cout << --m << endl; // m = 7 bo'ldi va ekranga 7 chiqdi. m = k + (++l); // m = 6 + 8 = 14; return (0); } Dasturdagi o'zgaruvchilar e'lon qilindi va boshqangich qiymatlarni olishdi. cout << k++ << endl; ifodasida ekranga oldin k ning boshlangich qiymati chiqarildi, keyin esa uning qiymati 1 da oshirildi. l += 4; da l ning qiymatiga 4 soni qo'shildi va yangi qiymat l da saqlandi. cout << --m << endl; ifodasida m ning qiymati oldin predekrement qilindi,va undan so'ng ekranga chiqarildi. m = k + (++l); da oldin l ning qiymati birga ishirildi va l ning yangi qiymati k ga qo'shildi. m esa bu yangi qiymatni oldi. Oshirish va kamaytirish operatorlari va ularning argumentlari orasida bo'shliq qoldirilmasligi kerak. Bu operatorlar sodda ko'rinishdagi o'zgaruvchi-larga nisbatan qo'llanilishi mumkin halos. Masalan: ++(f * 5); ko'rinish noto'g'ridir. MANTIQIY OPERATORLAR Bosqaruv strukturalarida shart qismi bor dedik. Shu paytgacha ishlatgan shartlarimiz ancha sodda edi. Agar bir necha shartni tekshirmoqchi bo'lganimizda ayri-ayri shart qismlarini yozardik. Lekin C++ da bir necha sodda shartni birlashtirib, bitta murakkab shart ifodasini tuzishga yordam beradigan mantiqiy operatorlar mavjuddir. Bilar mantiqiy VA - && (AND), mantiqiy YOKI - || (OR) va mantiqiy INKOR - ! (NOT). Bular bilan misol keltiraylik. Faraz qilaylik, bir amalni bajarishdan oldin, ikkala shartimiz (ikkitadan ko'p ham bo'lishi mumkin) true (haqiqat) bo'lsin. if (i < 10 && l >= 20){...} Bu yerda {} qavslardagi ifodalar bloki faqat i 10 dan kichkina va l 20 dan katta yoki teng bo'lgandagina ijro ko'radi. AND ning (&&) jadvali: ifoda1 ifoda2 ifoda1 && ifoda2 false (0) false (0) false (0) true (1) false (0) false (0) false (0) true (1) false (0) true (1) true (1) true (1) Bu yerda true ni yeriga 1, false ni qiymati o'rniga 0 ni qo'llashimiz mumkin. Boshqa misol: while (g<10 || f<4){ ... } Bizda ikki o'zgaruvchi bor (g va f). Birnchisi 10 dan kichkina yoki ikkinchisi 4 dan kichkina bo'lganda while ning tanasi takrorlanaveradi. Yani shart bajarilishi uchun eng kamida bitta true bo'lishi kerak, AND da (&&) esa hamma oddiy shartklar true bo'lishi kerak. OR ning (||) jadvali: ifoda1 ifoda2 ifoda1 || ifoda2 false (0) false (0) false (0) true (1) false (0) true (1) false (0) true (1) true (1) true (1) true (1) true (1) && va || operatorlari ikkita argument olishadi. Bulardan farqli o'laroq, ! (mantiqiy inkor) operatori bitta argumet oladi, va bu argumentidan oldin qo'yiladi. Inkor operatori ifodaning mantiqiy qiymatini teskarisiga o'zgartiradi. Yani false ni true deb beradi, true ni esa false deydi. Misol uchun: if ( !(counter == finish) ) cout << student_bahosi << endl; Agar counter o'zgaruvchimiz finish ga teng bo'lsa, true bo'ladi,bu true qiymat esa ! yordamida false ga aylanadi. false qiymatni olgan if esa ifodasini bajarmaydi. Demak ifoda bajarilishi uchun bizga counter finish ga teng bo'lmagan holati kerak. Bu yerda ! ga tegishli ifoda () qavslar ichida bo'lishi kerak. Chunki mantiqiy operator-lar tenglilik operatorlaridan kuchliroqdir. Ko'p hollarda ! operatori o'rniga mos keladigan mantiqiy tenglilik yoki solishtirish operatorlarini ishlatsa bo'ladi, masalan yuqoridagi misol quyidagi ko'rinishda bo'ladi: if (counter != finish) cout << student_bahosi << endl; NOT ning jadvali: ifoda !(ifoda) false (0) true (1) true (1) false (0) for TAKRORLASH STRUKTURASI for strukturasi sanovchi (counter) bilan bajariladigan takrorlashni bajaradi.Boshqa takrorlash bloklarida (while, do/while) takrorlash sonini control qilish uchun ham sanovchini qo'llasa bo'lardi, bu holda takrorlanish sonini o'ldindan bilsa bo'lardi, ham boshqa bir holatning vujudga kelish-kelmasligi orqali boshqarish mumkin edi. Ikkinchi holda ehtimol miqdori katta bo'ladi. Masalan qo'llanuvchi belgilangan sonni kiritmaguncha takrorlashni bajarish kerak bo'lsa biz while li ifodalar-ni ishlatamiz. for da esa sanovchi ifodaning qiymati oshirilib (kamaytirilib) borilvuradi, va chegaraviy qiymatni olganda takrorlanish tugatiladi. for ifodasidan keyingi bitta ifoda qaytariladi. Agar bir necha ifoda takrorlanishi kerak bo'lsa, ifodalar bloki {} qavs ichiga olinadi. //Ekranda o'zgaruvching qiymatini yozuvchi dastur, for ni ishlatadi. # include int main() { for (int i = 0; i < 5; i++){ cout << i << endl; } return (0); } Ekranda: 0 1 2 3 4 for strukturasi uch qismdan iboratdir. Ular nuqtavergul bilan bir-biridan ajratiladi. for ning ko'rinishi: for( 1. qism ; 2. qism ; 3. qism ){ takror etiladigan blok } 1. qism - e'lon va initsalizatsiya. 2. qism - shartni tekshirish (oz'garuvchini chegaraviy qiymat bilan solishtirish). 3.qism - o'zgaruvchining qiymatini o'zgartirish. Qismlarning bajarilish ketma-ketligi quyidagichadir: Boshida 1. qism bajariladi (faqat bir marta), keyin 2. qismdagi shart tekshiriladi va agar u true bo'lsa takrorlanish bloki ijro ko'radi, va eng ohirda 3. qismda o'zgaruvchilar o'zgartiriladi, keyin yana ikkinchi qismga o'tiladi. for strukturamizni while struktura bilan almashtirib ko'raylik: for (int i = 0; i < 10 ; i++) cout << "Hello!"<< endl; Ekranga 10 marta Hello! so'zi bosib chiqariladi. I o'zgaruvchisi 0 dan 9 gacha o'zgaradi. i 10 ga teng bo'lganda esa i < 10 sharti noto'g'ri (false) bo'lib chiqadi va for strukturasi nihoyasiga yetadi. Buni while bilan yozsak: int i = 0; while ( i<10 ){ cout << "Hello!" << endl; i++; } Endi for ni tashkil etuvchi uchta qismninig har birini alohida ko'rib chiqsak.Birinchi qismda asosan takrorlashni boshqaradigan sanovchi (counter)o'zgaruvchilar e'lon qilinadi va ularga boshlangich qiymatlar beriladi (initsalizatsiya). Yuqoridagi dastur misolida buni int i = 0; deb berganmiz. Ushbu qismda bir necha o'zgaruvchilarni e'lon qilishimiz mumkin, ular vergul bilan ajratilinadi. Ayni shu kabi uchinchi qismda ham bir nechta o'zgaruvchilarning qiyma-tini o'zgartirishimiz mumkin. Undan tashqari birinchi qismda for dan oldin e'lon qilingan o'zgaruvchilarni qo'llasak bo'ladi. Masalan: int k = 10; int l; for (int m = 2, l = 0 ; k <= 30 ; k++, l++, ++m) { cout << k + m + l; } Albatta bu ancha sun'iy misol, lekin u bizga for ifodasining naqadar moslashuvchanligi ko'rsatadi. for ning qismlari tushurib qoldirilishi mumkin. Masalan: for(;;) {} ifodasi cheksiz marta qaytariladi. Bu for dan chiqish uchun break operatorini beramiz. Yoki agar sanovchi sonni takrorlanish bloki ichida o'zgartirsak,for ning 3. qismi kerak emas. Misol: for(int g = 0; g < 10; ){ cout << g; g++; } Yana qo'shimcha misollar beraylik. for (int y = 100; y >= 0; y-=5){ ... ifoda(lar); ... } Bu yerda 100 dan 0 gacha 5 lik qadam bilan tushiladi. for(int d = -30; d<=30; d++){ ... ifoda(lar); ... } 60 marta qaytariladi. for strukrurasi bilan dasturlarimizda yanada yaqinroq tanishamiz. Endi 1. qismda e'lon qilinadigan o'zgaruvchilarning hususiyati haqida bir og'iz aytib o'taylik. Standartga ko'ra bu qismda e'lon qilingan o'zgaruvchilarning qo'llanilish sohasi faqat o'sha for strukturasi bilan chegaralanadi. Yani bitta blokda joylashgan for struk-turalari mavjud bo'lsa, ular ayni ismli o'zgaruvchilarni qo'llana ololmaydilar. Masalan quyidagi hatodir: for(int j = 0; j<20 ; j++){...} ... for(int j = 1; j<10 ; j++){...} //hato! j o'zgaruvchisi birinchi for da e'lon qilinib bo'lindi. Ikkinchi for da ishlatish mumkin emas. Bu masalani yechish uchun ikki hil yo'l tutish mumkin. Birinchisi bitta blokda berilgan for larning har birida farqli o'zgaruvchilarni qo'llashdir. Ikkinchi yo'l for lar guruhidan oldin sanovchi vazifasini bajaruvchi bir o'zgaruvchini e'lon qilishdir. Va for larda bu o'zgaruvchiga faqat kerakli boshlangich qiymat beriladi halos. for ning ko'rinishlaridan biri, bo'sh tanali for dir. for(int i = 0 ; i < 1000 ; i++); Buning yordamida biz dastur ishlashini sekinlashtirishimiz mumkin. BOSHQARUV STRUKTURALARIDA continue VA break IFODALARINI QOLLASH while, do/while, switch va for strukturalarida break operatorini qo'llaganimizda ushbu dastur bajarilishi ushbu strukturalaridan chiqib ketadi va navbatdagi kelayatgan ifodadan davom etadi. Bunda boshqaruv struk-turalaridagi breakdan keyin keluvchi ifodalar ijro ko'ra olmay qoladi. Buni misolda ko'rsataylik. //break va for ni qo'llash # include int main() { int h, k = 3; for(h = 0; h < 10 ; h++){ cout << h << " "; if (k == 6) break; cout << k++ << endl; } cout << "for dan tashqarida: " << h << " " << k << endl; return (0); } Ekranda: 0 3 1 4 2 5 3 for dan tashqarida 3 6 if ning sharti bajarilgandan so'ng break dan keyin joylashgan cout << k++ << endl; ifodasi ijro ko'rmadi. Biz o'zgaruvchilarni for dan tashqarida ham qollamoqchi bo'lganimiz uchun, ularni for dan oldin e'lon qildik. continue ifodasi while, do/while yoki for ichida qo'llanilganda, takrorlanish tanasida continue dan keyin kelayatgan ifodalar tashlanib o'tilib, takrorlanishning yangi sikli (iteratisyasi) boshlanadi. Buni programma qismi misolida ko'rib chiqaylik. ... for (int e = 1 ; e<=10 ; ++e){ if ( (e%2) == 0 ) //juft son bo'sa siklni o'tqizvor continue; cout << e << " "; } ... Ekranda: 1 3 5 7 9 Bu yerda bir-ikkita aytib o'tiladigan nuqtalar bor. continue va break ni ishlatish strukturali dasturlash falsafasiga to'g'ri kelmaydi. Ular dasturni analiz qilishni murakkablashtirib yuboradi. Bular o'rniga strukturali dasturlash amallarini qo'llagan holda boshqaruv strukturalarining harakatini o'zgartirish mumkin. Lekin boshqa tarafdan albatta bu sakrash ifodalari ayni ishni bajaradigan strukturali dasturlash iboralaridan ko'ra ancha tezroq ishlaydi. Boshqaruv strukturalarini qo'llanilgan bir misol keltiraylik. Dastur futbol o'yinlarining nechtasida durang, nechtasida birinchi va nechtasida ikkinchi komanda yutganini sanaydi. // while - switch - cin.get - EOF ga misol # include int main() { int natija = 0, // O'yin natijasi durang = 0, // duranglar soni birinchi = 0, // birinchi komanda yutug'i ikkinchi = 0; // ikkinchi komanda yutug'i cout << "Durang - d, birinchi komanda yutug'i - b, ikkinchi komanda yutug'i - i\n" << "Tugatish uchun - EOF." << endl; while ( ( natija = cin.get() ) != EOF ) { switch (natija) { case 'D': // Katta harf uchun case 'd': // kichkina harf uchun durang++; break; // case 'B': case 'b': birinchi++; break; case 'I': case 'i': ikkinchi++; break; case '\n': //yangi satr case '\t': //tabulaytsiya case ' ' : //va bo'shliqlarga etibor bermaslik break; default: // qolgan hamma harflarga javob: cout << "Noto'g'ri ahrf kiritildi. Yangittan kiriting..." break; // eng ohirida chart emas. }//end switch - switch bloki tugaganligi belgisi }//end while cout << "\n\n\nHar bir hol uchun o'yinlar soni:" << "\nDurang: " << durang << "\nBirinchi komanda yutug'i: " << birinchi << "\nIkkinchi komanda yutug'i: " << ikkinchi << endl; return (0); } Bu dasturda uch hil holat uchun qo'llanuvchi harflarni kiritadi. While takrorlash strukturasining shart berilish qismida () qavslarga olingan ( natija = cin.get() ) qiymat berish amali birnchi bo'lib bajariladi. cin.get() funksiyasi klaviaturadan bitta harfni o'qib oladi va uning qiymatini int tipidagi natija o'zgaruvchi-sida saqlaydi. harflar (character) odatda char tipidagi o'zgaruvchilarda saqlanadi. Lekin C++ da harflar istalgan integer (butun son) tip ichida saqlanishi mumkin, chunki kompyuter ichida harflar bir baytlik butun son tiplarida saqlanadi. Qolgan butun son tiplari esa bir baytdan kattadir. Shu sababli biz harflarni butun son (int) sifa-tida yoki harf sifatida ishlatishimiz mumkin. cout << "L harfi int tipida " << static_cast('L') << " ga teng." << enl; Ekranda: L harfi int tipida 76 ga teng. Demak L harfi komputer ichida 76 qiymatiga egadir. Hozirgi kunda kompyuterlarning asosiy qismi ASCII kodirovkada ishlaydi. (American Standard Code for Information Interchange - informatsiya ayrboshlash uchun amerika standart kodi) ASCII da 256 ta belgining raqami berilgan. Bu kodirovka 8 bit - bir bayt joy oladi. Va ichida asosan lotin alofbosi harflari berilgan. Milliy alifbolarni ifodalash uchun (arab, hitoy, yahudiy, kiril) uangi kodirovka - UNICODE ishlatilmoqda. Bunda bitta simvol yki belgi ikkita bayt orqali beriladi. Ifodalanishi mumkin bo'lgan harflar soni 65536 tadir (2 ning 16 chi darajasi). UNICODE ning asosiy noqulayligi - uning hajmidir. U asosan Internetga mo'ljallangan edi. Oldin ASCII bilan berilgan tekst hozir UNICODE da berilsa, uning hajmi ikki baravar oshib ketadi, yani aloqa tarmoqlariga ikki marta ko'proq og'irlik tushadi. Tenglashtirish ifodasining umumiy qitmati chap argumentga berilayatgan qiymatbilan tengdir. Buning qulaylik tarafi shundaki, biz deb yozishimiz mumkin. Bunda oldin g nolga d = f = g = 0; tenglashtiriladi keyin g = 0 ifodasining umumiy qiymati - 0 f va d larga zanjir ko'rinishida uzatilinadi. Demak, natija = cin.get() ifodasining umumiy qiymati EOF (End Of File – file ohiri) constantasi qiymati bilan solishtiriladi, va unga teng bo'lsa while takrorlash strukturasidan chiqiladi. EOF ning qiymati ko'pincha -1 bo'ladi. Lekin ANSI standarti EOF ni manfiy son sifatida belgilagan, yani uning qiymati -1 dan farqli bo'lishi mumkin. Shu sababli -1 ga emas, EOF ga tenglikni test qilish programmaning universalligini, bir sistemadan boshqasiga osonlik bilan o'tishini taminlaydi. EOF ni kiritish uchun qo'llanuvchi mahsus tugnalar kombinatsiyasini bosadi. Bu bilan u "boshqa kiritishga ma'lumot yo'q" deganday bo'ladi. EOF qiymati da aniqlangan. DOS va DEC VAX VMS sistemalarida EOF ni kiritish uchun tugmalari bir vaqtda bosiladi. UNIX sistemalarida esa kiritiladi. Qo'llanuvchi harfni kiritib, ENTER (RETURN) tugmasini bosgandan so'ng, cin.get() funksiyasi harfni o'qiydi. Bu qiymat EOF ga teng bo'lmasa, while tanasi bajariladi. natija ning qiymati case etiketlarining qiymatlari bilan solishtiriladi. Masalan natija 'D' yoki 'd' ga teng bolda during o'zgaruvchisining qiymati bittaga oshiriladi. Keyin esa break orqali switch tanasidan chiqiladi. switch ning bir hususiyati shundaki, ifodalar bloki {} qavslarga olinishi shart emas.Blokning kirish nuqtasi case etiketi, chiqish nuqtasi esa break operatoridir. case '\n': case '\t': case ' ' : break; Yuqoridagi dastur bloki qo'llanuvchi yanglish kiritgan yangi satr,tabulyatsiya va bo'shliq belgilarini filtrlash uchun yozilgan. Eng ohirgi break ning majburiy emasligi-ning sababi shuki,break dan so'ng boshqa operatorlar yo’q, Demak break qo'yilmagan taqdirda ham hech narsa bajaril-maydi.EOF kiritilgandan so'ng while tugaydi, o'zgaruvchilar ekranga bosib chiqariladi. C++ 3-darslik FUNKSIYALAR C++ da dasturlashning asosiy bloklaridan biri funksiya-lardir. Funksiyalarning foydasi shundaki, katta masala bir necha kichik bo'laklarga bo'linib, har biriga alohida funksiya yozilganda, masala yechish algoritmi ancha soddalashadi. Bunda dasturchi yozgan funksiyalar C++ ning standart kutubhonasi va boshqa firmalar yozgan kutub-honalar ichidagi funksiyalar bilan birlashtiriladi. Bu esa ishni osonlashtiradi. Ko'p holda dasturda takroran bejariladigan amalni funksiya sifatida yozish va kerakli joyda ushbu funksiyani chaqirish mumkin. Funksiyani programma tanasida ishlatish uchun u chaqiriladi, yani uning ismi yoziladi va unga kerakli argumentlar beriladi. () qavslar ushbu funksiya chaqirig'ini ifodalaydi. Masalan: foo(); k = square(l); Demak, agar funksiya argumentlar olsa, ular () qavs ichida yoziladi. Argumentsiz funksiyadan keyin esa () qavslarning o'zi qo'yiladi. MA'LUMOTLAR TIPI (DATA TYPES) Shu paytgacha ma'lumotlar tipi deganda butun son va kasrli son bor deb kelgan edik. Lekin bu bo'limda maylumotlar tipi tushunchasini yahshiroq ko'rib chiqish kerak bo'ladi. Chunki funksiyalar bilan ishlaganda argument kiritish va qiymat qaytarishga to'g'ri keladi. Agar boshidan boshlaydigan bo'lsak, kompyterda hamma turdagi ma'lumotlar 0 va 1 yordamida kodlanadi. Buning sababi shuki, elektr uskunalar uchun ikki holat tabiyi-dir, tok oqimi bor yoki yo'q, kondensatorda zaryad bor yoki yo'q va hakozo. Demak biz bu holatlarni oladigan jihozlarni bir quti deb faraz qilsak, quti ichida yo narsa bo'ladi, yo narsa bo'lmaydi. Mantiqan buni biz bir yoki nol deb belgilaymiz. Bu kabi faqat ikki holatga ega bo'lishi mumkin bo'lgan maylumot birligiga biz BIT deymiz. Bu birlik kichik bo'lgani uchun kompyuterda bitlar guruhi qo'llaniladi. Bittan keyingi birlik bu BAYT (byte). Baytni sakkizta bit tashkil etadi. Demak bir bayt yordamida biz 256 ta holatni kodlashimiz mumkin bo'ladi. 256 soni ikkining sakkizinchi darajasiga tengdir. Bitimiz ikki holatga ega bo'lgani uchun biz kompyuterni ikkili arifmetikaga asoslangan deymiz. Ammo agar kerak bo'lsa, boshqa sistemaga asoslangan mashinalarni ham qo'llash mumkin. Masalan uchli sanoq sistemasiga asoslangan kompyuterlar bor. Informatika faniga ko'ra esa, hisoblash mashinasi uchun eng optimal sanoq sistemasi e ga teng bo'lar ekan. Demak amaldagi sistemalar ham shu songa iloji borisha yaqin bo'lishi kerakdir. C/C++ da baytga asoslangan tip char dir. char tipi butun son tipida bo'lib, chegaraviy qiymatlari -128 dan +127 gachadir. Bu tip lotin alifbosi harflarini va y ana qo'shimcha bir guruh simvollarni kodlashga qulay bo'lgan. Lekin hozirda milliy alifbelarni kodlash uchun 16 bitlik UNICODE qo'llanilmoqda. U yordamida 65536 ta simvolni ko'rsatish mumkin. char tipida o'zgaruvchi e'lon qilish uchun dasturda char g, h = 3, s; kabi yozish kerak. O'zgaruvchilar vergul bilan ayriladi. E'lon bilan bir vaqtning o'zida boshlang'ich qiymat ham berish imkoni bor. Mashina ichida baytdan tashkil topgan boshqa kattaliklar ham bor. Ikki baytdan tuzilgan kattalik so'z (word) deyiladi, unda 16 bit bo'ladi. 4 ta bayt guruhi esa ikkili so'z (double word) bo'ladi. Bu birlik 32 bitli mashimalarda qo'llaniladi. Hozirda qo'llanilmoqda bo'lgan mashinalar asosan 32 bitlidir, masalan Pentium I/II/III sistemalari. C++ da butun sonlarning ikki tipi bor. Biri char - uni ko'rib chiqdik. Ikkinchisi int dir. Mashinalarning arhitekturasi qanday kattalikda bo'lsa, int tipining ham kattakigi huddi shunday bo'ladi. 16 bitlik mashinalarda int 16 bit edi. Hozirda esa int ning uzunligi 32 bitdir. int (integer - butun son) tipi charga o'hshaydi. Farqi bir baytdan kattaligidadir. 16 bitli int ning sig'imi -32768 dan +32767 gachadir. 32 bitli int esa -2 147 483 648 dan +2 147 483 647 gacha o'rin egallaydi. Bu ikki butun son tipidan tashqari C++ da ikki tur vergulli, (nuqtali) yani haqiqiy son tipi mavjud. Bulardan biri float, hotirada 4 bayt joy egallaydi. Ikkinchisi esa double, 8 bayt kattalikka ega. Bularning harakteristikalari quyidagi jadvalda berilgan. Ushbu tiplar bilan ishlaganda unsigned(ishorasiz, +/- siz), signed (ishorali) long (uzun) va short (qisqa) sifatlarini qo'llasa bo'ladi. unsigned va signed ni faqat butun son tiplari bilan qo'llasa bo'ladi. unsigned qo'llanganda sonning ishorat biti bo'lmaydi, ishorat biti sonning kattaligini bildirish uchun qo'llaniladi. Masalan char tipida 8 chi, eng katta bir odatda ishorat bitidir. Biz unsigned char ch; desak, ch o'zgaruvchimizga faqat 0 va musbat qiymatlarni berishimiz mumkin. Lekin oddiy char [-128;127] ichida bo'lsa, unsigned char [0;255] orasidagi qiymatlarni oladi, chunki biz ishorat biti ham qo'llamoqdamiz. Huddi shunday unsigned int da (4 baytli) qiymatlar [0;4 294 467 296] orasida yotadi. signed ni ishlatib esa biz ochiqchasiga butun sonimizning ishorati bo'lishi kerakligini bildiramiz. Normalda agar signed yoki unsigned qo'yilmasa, tipimizning ishorasi bo'ladi. long int bilan qo'llanilganda 16 bitli int 32 ga aylanadi. Bu agar mashina 16 bitli bo'lsa, mashina 32 bitli arhitekturaga ega bo'lsa, int ning kattaligi 4 bayligicha qolaveradi. long double tipi esa 10 bayt joy oladi. Short sifati int bilan qo'llanilganda 32 bit emas, 16 bit joy egallashga boshlaydi. Tezlikni oshirish maqsadida kam joy egallaydigan ma'lumot tiplarini qo'llash maqsadga muofiqdir. Agar tipning nomi yozilmagan bo'lsa, o'zgaruvchi int tipiga ega deb qabul qilinadi. Ma'lumot Sinonimlar Keng tarqalgan tiplarining nomlari harakteristikalari long double 10 bayt, +/-3.4e-4932...+/-3.4e4932 double 8 bayt, +/-1.7e-308...+/-1.7e308 float 4 bayt, +/-3.4e-38...+/-3.4e38 unsigned long int unsigned long long int long unsigned int unsigned int unsigned short int unsigned short short int short unsigned char short char char va int dan tashqari C++ da yana bir necha integral tiplar mavjud. Bulardan biri bool tipidir. bool tipi faqat ikki farqli qiymat olishi mumkin. Bittasi true (to'g'ri) ikkinchisi false (noto'g'ri). bool tipi mantiqiy arifmetika amallarini bajarganda juda qo'l keladi. bool tipi boshqa bir integral tipga asoslangan bo'lishiga qaramasdan (int yoki char), yuqoridagi ikki qiymatdan tashqari boshqa qiymat ololmaydi. bool tipi o'zgaruvchilari to'g'ri shaklda initsalizatsiya qilinmagan taqdirda, ularning qiymati hato ravishda na true va na false bo'lishi mumkin.Yana boshqa bir integral tip bu wchar_t dir (wide char type - keng simvol tipi). U ham ko'pincha boshqa bir butun son tipiga asoslanadi - bir baytdan kattaroq bo'lishi kerakligi uchun short int qo'llaniladi.wchar_t simvollar kodlanishida qo'llaniladi. Masalan C++ da UNICODE ni odatda wchar_t bilan kodlaymiz. Hozirda wchar_t ning kattaligi 16 bit, lekin yuqori kattaligi necha bit bo'lishi kerakligi standartda belgilanmagan. Butun sonlarni C++ da bir necha asosda berish mumkin. Hech qanday belgi qo'yilmasdan yozilgan son o'nlik asosda (decimal) deb qabul qilinadi. Sakkizli asosdagi (octal) sonni berish uchun sondan oldin 0o yoki 0O belgilarini qo'yish kerak.O'n oltilik sistemadagi (hexadecimal) sonlar oldiga 0x yoki 0X lar yoziladi. Sakkizli sistemada qo'llaniladin raqamlar to'plami 0,1,2,3,4,5,6 va 7 dir. O'n oltilik asosda 0 dan 9 gacha sonlar, 10 - a, 11 - b, 12 - c, 13 - d, 14 - e va 15 uchun f qo'llaniladi. Harflar katta bo'lishi ham mumkin. Harflarning registorining (katta-kichikligi) farqi yo'q. Misol beraylik: char d = 10, j = 0o11; // d 10 ga teng, j 9 ga teng. int f = 0X10; // f 16 ga teng Butun son va kasr son tiplaridan tashqari C++ da void (bo'sh, hech narsa) tipi ham mavjud. Bu tipning oladigan qiymatlari bo'sh to'plamga tengdir. Void tipidagi ma'lumot chala tugallangan hisoblanadi. Boshqa turdagi ma'lumotni void ga keltirish mumkindir. Bu tip bilan ishlashni dasturlarimizda ko'rib chiqamiz. MA'LUMOTLAR TIPINI KELTIRISH (DATA CASTING) Gohida bir turdagi o'zgaruvchining qiymatini boshqa tipdagi o'zgaruvchiga berish kerak bo'ladi. Bu amal ma'lumot tipini keltirish (data type casting) deyiladi. Ko'p hollarda bu amal avtomatik ravishda, kompilyator tarafidan bajariladi. Masalan ushbu parchani ko'raylik: char c = 33; int k; k = c; Bu yerda k ning sig'imi c nikidan kattaroqdir. Shuning uchun c ning qiymatini k ga berishda hech qanday muammo paydo bo'lmaydi. Quyidagi misolni ko'raylik: int i = 5; float f = 9.77; float result; result = f + i; C++ ning kompilyatori ikki turdagi o'zgaruvchilar bilan ishlay olmaydi. Shu sababli ifodadagi sig'imi kichik bo'lgan o'zgaruvchilar ifodadagi qatnashgan eng katta sig'imga o'tqaziladi. Bu ham avtomatik tarzda bajariladi. i o'zgaruvchimiz qiymati vaqtinchalik float tipidagi o'zgaruvchiga beriladi. Bu vaqtinchalik o'zgaruvchi esa f ga qo'shiladi. Chiqqan javob result ga beriladi. Yuqorida ko'rib chiqqanlarimiz kompilyator tarafidan bajariladi. Bu kabi tip o'zgarishlarini avtomatik konversiya(implicit conversion) deymiz. Lekin gohida to'g'ri kelmaydigan tiplarni birga qo'llashga to'g'ri keladi. Masalan float tipiga double tipni o'tqazish, char ga int va hokazo. Bu hollarda ochiq konversiya (explicit conversion) amalini bajarishimiz kerak. Buni bajarishning ikki uslubi bor. Birinchisi C da qo'llaniladigan yo'l, ikkinchisi C++ uslubi. C da tipni keltirish uchun o'zgaruvchi oldiga kerakli tipni () qavslar ichida yozamiz. int k = 100; char s; s = (char)k; Yuqorida k ning qiymatini char tipidagi vaqtinchalik o'zgaruvchiga berildi, keyin s ga ushbu o'zgaruvchi qiymatini berildi.Bu yerda etibor berilishi kerak bo'lgan narsa shuki, 100 char ga ham to'g'ri keladi. Agar k ning qiymati char oladigan qiymattan kattaroq/kichikroq bo'ladigan bo'lsa, bu hato olib keladi. Shu sababli C dagi tip keltirish nisbatan havfli hisoblanadi. Lekin albatta bilib qo'llanilsa katta yordam beradi. C++ da ma'lumotlar tipini keltirish uchun mahsus operatorlar kiritildi. C uslubidagi keltirish hamma sharoitda qo'llanilar edi. C++ ning keltirish operatorlari esa faqat o'ziga ajratilgan funksiyalarni bajaradi. Undan tashqari ular C dagi keltirishlardan ko'ra kuchsizroqdir. Shu sababli hato ehtimoli kamaytirildi. Yana bir afzallik tarafi shundaki, yangi stildagi keltirish operatorlari tip tekshirishlarini bajarishadi, agar noto'g'ri keltirish bajarilsa, bu sintaktik hatoga olib keladi. Ular quyida berilgan: static_cast dynamic_cast const_cast reinterpret_cast static_cast ni ko'rib chiqaylik. int k = 200; char h; h = static_cast(k); static_cast dan keyin kerakli tip nomi <> qavslar ichida beriladi, va tipi o'zgarishi kerak bo'lgan o'zgaruvchi () qavslar ichida parametr sifatida beriladi. Static_cast kompilyatsiya davrida tip keltirishlarida qo'llaniladi.dynamic_cast esa dastur ishlash davrida tip keltirishlari uchun qo'llaniladi. const_cast esa o'zgaruvchilardan const (o'zgarmas) va volatile (o'zgaruvchan, uchuvchan) sifatlarini olib tashlashda qo'llaniladi. Odatda const o'zgaruvchining qiymatini o'zgartirib bo'lmaydi. Ushbu holda const_castqo'llaniladi. reinterpret_cast odatiy bo'lmagan keltirishlarni bajarishda qo'llaniladi (masalan void* ni int ga). reinterpret_cast o'zgaruvchining bitlarini boshqa ma'noda qo'llashga imkon beredi. Bu operator bilib ishlatilinishi kerak. Ushbu operatorlar bilan keyinroq yanada yaqin tanishamiz. MATEMATIK KUTUBHONA FUNKSIYALARI Standart kutubhonaning matematik funksiyalari ko'pgina amallarni bajarishga imkon beradi. Biz bu kutubhona misolida funksiyalar bilan ishlashni ko'rib chiqamiz. Masalan bizning dasturimizda quyidagi satr bor bo'lsin: double = k; int m = 123; k = sin(m); kompilyator uchbu satrni ko'rganida,standart kutubhonadan sin funksiyasini chaqiradi. Kirish qiymati sifatida m ni berdik. Javob, yani funksiyadan qaytgan qiymat k ga berildi.Funksiya agumentlari o'zgarmas sonlar (konstanta) o'zgaruvchilar, ifodalar va boshqa mos keluvchi qiymat qaytaradigan funksiyalar bo'lishi mumkin. Masalan: int g = 49, k = 100; cout << "4900 ning ildizi -> "<< sqrt( g * k ); Ekranda: 4900 ning ildizi -> 70; Matematik funksiyalar aksariyat hollarda double tipidagi qiymat qaytarishadi.Kiruvchi argumentning tipi sifatida esa double ga keltirilishi mumkin bo'lgan tip beriladi. Bu funksiyalarni ishlatish uchun math.h (yangi ko'rinishda cmath)e'lon faylini include bilan asosiy dastur tanasiga kiritish kerak.Quyida matematik funksiya-lar kutubhonasining bazi bir a'zolarini beraylik. x va y o'zgaruvchilari double tipiga ega. Funksiya Aniqlanishi Misol ceil(x) x ni x dan katta yoki unga teng b-n ceil(12.6) = 13.0 eng kichik butun songacha yahlitlaydi ceil(-2.4) = -2.0 cos(x) x ning trigonometrik kosinusi (x radianda) cos(0.0) = 1.0 exp(x) e ning x chi darajasi (eskponetsial f-ya) exp(1.0) = 2.71828 exp(2.0) = 7.38906 fabs(x) x ning absolut qiymati x>0 => abs(x) = x x=0 => abs(x) = 0.0 x<0 => abs(x) = -x floor(x) x ni x dan kichik bo'lgan eng katta floor(4.8) = 4.0 butun songacha yahlitlaydi floor(-15.9) = -16.0 fmod(x,y) x/y ning qoldig'ini kasr son tipida beradi fmod(7.3,1.7) = 0.5 log(x) x ning natural lagorifmi (e asosiga ko'ra) log(2.718282) = 1.0 log10(x) x ning 10 asosiga ko'ra lagorifmi log10(1000.0) = 3.0 pow(x,y) x ning y chi darajasini beradi pow(3,4) = 81.0 pow(16,0.25) = 2 sin(x) x ning trigonometrik sinusi (x radianda) sin(0.0) = 0.0 sqrt(x) x ning kvadrat ildizi sqrt(625.0) = 25.0 tan(x) x ning trigonometrik tangensi (x radianda) tan(0.0) = 0 FUNKSIYALARNING TUZILISHI Funksiyalar dasturchi ishini juda yengillashtiradi. Funksiyalar yordamida programma modullashadi, qismlarga bo'limadi. Bu esa keyinchalik dasturni rivojlantirishni osonlashtiradi. Dastur yozilish davrida hatolarni topishni yengillashtiradi. Bir misolda funksiyaning asosiy qismlarini ko'rib chiqaylik. int foo(int k, int t) { int result; result = k * t; return (result); } Yuqoridagi foo funksiyamizning ismi, () qavslar ichidagi parametrlar – int tipidagi k va t lar kirish argument-laridir, ular faqat ushbu funksiya ichida ko'rinadi va qo'llaniladi. Bunday o'zgaruvchilar lokal(local-mahalliy) deyiladi. result foo() ning ichida e'lon qilinganligi uchun u ham lokaldir. Demak biz funksiya ichida o'zgaruvchilarni va klaslarni (class) e'lon qilishimiz mumkin ekan. Lekin funksiya ichida boshqa funksiyani e'lon qilib bo'lmaydi. foo() funksiyamiz qiymat ham qaytaradi. Qaytish qiymatining tipi foo() ning e'lonida eng boshida kelgan - int tipiga ega. Biz funksiyadan qaytarmoqchi bo'lgan qiymatning tipi ham funksiya e'lon qilgan qaytish qiymati tipiga mos kelishi kerak - ayni o'sha tipda bo'lishi yoki o'sha tipga keltirilishi mumkin bo'lgan tipga ega bo'lishi shart. Funksiyadan qiymatni return ifodasi bilan qaytaramiz. Agar funksiya hech narsa qaytarmasa e'londa void tipini yozamiz. Yani: void funk(){ int g = 10; cout << g; return; } Bu funksiya void (bo'sh, hech narsasiz) tipidagi qiymatni qaytaradi. Boshqacha qilib aytganda qaytargan qiymati bo'sh to'plamdir. Lekin funksiya hech narsa qaytarmaydi deya olmaymiz. Chunki hech narsa qaytarmaydigan mahsus funksiyalar ham bor. Ularning qaytish qiymati belgilana-digan joyga hech narsa yozilmaydi. Biz unday funksiyalarni keyinroq qo'rib chiqamiz. Bu yerda bir nuqta shuki, agar funksiya mahsus bo'lmasa, lekin oldida qaytish qiymati tipi ko'rsatilmagan bo'lsa, qaytish qiymati int tipiga ega deb qabul qilinadi. void qaytish tipli funksiyalardan chiqish uchun return; deb yozsak yetarlidir.Yoki return ni qoldirib ketsak ham bo'ladi. Funksiyaning qismlari bajaradan vazifasiga ko'ra turlicha nomlanadi. Yuqorida korib chiqqanimiz funksiya aniqlanishi (function definition) deyiladi, chunki biz bunda funksiyaning bajaradigan amallarini funksiya nomidan keyin,{} qavslar ichida aniqlab yozib chiqyapmiz. Funksiya aniqlanishida {} qavslardan oldin nuqta-vergul (;) qo'yish hatodir. Bundan tashqari funksiya e'loni, prototipi yoki deklaratsiyasi (function prototype) tushunchasi qo'llaniladi. Bunda funksiyaning nomidan keyin hamon nuqta-vergul qo'yiladi, funksiya tanasi esa berilmaydi. C++ da funksiya qo'llanilishidan oldin uning aniqlanishi yoki hech bo'lmaganda e'loni kompilyatorga uchragan bo'lishi kerak. Agar funksiya e'loni boshqa funksiyalar aniqlanishidan tashqarida berilgan bo'lsa, uning kuchi ushbu fayl ohirigacha boradi. Biror bir funksiya ichida berilgan bo'lsa kuchi faqat o'cha funksiya ichida tarqaladi. E'lon fayllarda aynan shu funksiya e'lonlari berilgan bo'ladi. Funksiya e'loni va funksiya aniqlanishi bir-biriga mos tushishi kerak. Funksiya e'loniga misol: double square(char, bool); float average(int a, int b, int c); Funksiya e'lonlarda kirish parametrlarining faqat tipi yozish kifoya, huddi square() funksiyasidek. Yoki kiruvchi parametrlarning nomi ham berilishi mumkin, bu nomlar kompilyator tarafidan etiborga olinmaydi, biroq dasturning o'qilishini ancha osonlashtiradi. Bulardan tashqari C++ da funksiya imzosi (function signature) tushunchasi bor. Funksiya imzosiga funksiya nomi, kiruvchi parametrlar tipi, soni, ketma-ketligi kiradi. Funksiyadan qaytuvchi qiymat tipi imzoga kirmaydi. int foo(); //No1 int foo(char, int); //No2 double foo(); //No3 - No1 funksiya bilan imzolari ayni. void foo(int, char); //No4 - No2 bilan imzolari farqli. char foo(char, int); //No5 - No2 bilan imzolari ayni. int foo(void); //No6 - No1 va No3 bilan imzolari ayni, // No1 bilan e'lonlari ham ayni. Yuqoridagi misolda kirish parametrlari bo'lmasa biz () qavsning ichiga void deb yozishimiz mumkin (No6 ga qarang). Yoki () qavslarning quruq o'zini yozaversak ham bo'ladi (No1 ga qarang). Yana bir tushuncha - funksiya chaqirig'idir. Dasturda funksiyani chaqirib,qo'llashimiz uchun uning chaqiriq ko'rinishini ishlatamiz. () qavslari funksiya chaqirig'ida qo'llaniladi. Agar funksiyaning kirish argumentlari bo'lmasa, () qavslar bo'sh holda qo'llaniladi. Aslida () qavslar C++ da operatorlardir. Funksiya kirish parametrlarini har birini ayri-ayri yozish kerak, masalan yuqoridagi float average(int a, int b, int c); funksiyasini float average(int a,b,c); // Hato! deb yozishimiz hatodir. Hali etib o'tganimizdek, funksiya kirish parametrlari ushbu funksiyaning lokal o'zgaruvchilaridir. Bu o'zgaruvchilarni funksiya tanasida boshqattan e'lon qilish sintaksis hatoga olib keladi. Bir dastur yozaylik. //Funksiya bilan ishlash # include
