Byudjetdan moliyalashtirishning mohiyati va uni amalga oshirish usullari

Byudjetdan moliyalashtirishning mohiyati va uni amalga oshirish usullari

Byudjet tasnifi Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlaridan mablag’ oluvchi tashkilotlarga qo’llaniladi hamda Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro qilish, shuningdek Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tayyorlash maqsadida foydalaniladi.

Byudjet tasnifi O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti, davlat maqsadli jamg’armalari tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar daromadlari va xarajatlarini, shuningdek uning taqchilligini moliyalashtirish manbalari guruhlanishi bo’lib, quyidagilarni o’z ichiga oladi:

Davlat byudjeti daromadlarining tasnifi;

Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan, tashkiliy va iqtisodiy tasnifi;

Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalari tasnifi.

Byudjet tasnifi Davlat byudjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish hamda ijro etish maqsadida byudjet ma'lumotlarini tizimga solish uchun foydalaniladi va u byudjet ma'lumotlari xalqaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma'lumotlari bilan qiyoslanishini ta'minlaydi.

Byudjet xarajatlari byudjet mablag'lari hisobidan amalga oshiriladi - byudjetda ko'rsatilgan faoliyatni amalga oshirish uchun korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga pul mablag'larini jalb qilish tizimidir.

Bugungi kunda budjet tashkilotlarini moliyalashtirishning ko‘p kanalli tizimi shakllangan bo‘lib, ularni moliyalashtirishning quyidagi manbalari mavjud:

-davlat budjeti mablag‘lari;

-davlatning budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalari mablag‘lari; -ijtimoiy sug'urta mablag’lari;

-budjet tashkilotlarning o‘z mablag’lari (budjetdan tashqari tushumlari); -hayriya va homiylik tashkilotlarining mablag’lari;

-xalqaro tashkilotlarning mablag’lari;

-yuridik va jismoniy shaxslardan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari;

-boshqa mablag‘lar.

Budjet tashkilotlari xarajatlarini mablag‘ bilan ta’minlash quyidagilarni nazarda tutadi:

-budjet mablag‘laridan tejab, samarali va aniq foydalanish hamda budjet va smeta-shtat intizomini mustahkamlash uchun budjet tashkilotlari rahbarlarining mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish;

-budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va budjet mablag’laridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish maqsadida mavjud mablag’larni oqilona taqsimlash uchun shart-sharoitlar yaratish;

-budjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag'batlantirish, ular faoliyati samaradorligini oshirish va kadrlarning o‘rnashib qolishi uchun shart-sharoitlar yaratish.

Budjet tashkilotlari bo'ysunuviga ko‘ra respublika budjeti va mahalliy (viloyat, tuman, shahar) budjetlardan mablag‘ bilan ta’minlanadilar, ulaming joriy faoliyati budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlashning o‘rnatilgan tartibiga asosan moliyalashtiriladi, bunda yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan tashkilotlar mustaqil ravishda o‘z moliyaviy rejalarini xarajatlar smetasi shaklida qonunchilik bilan belgilangan tartibda ishlab chiqadilar.

Byudjet mablag'larini ajratish amaliyotida byudjetni moliyalashtirishning ikkita usuli qo'llaniladi:

• 
  aniq byudjetni moliyalashtirish. Pul mablag'larini berishning ushbu usuli byudjet mablag'lari ajratilgan byudjetda nazarda tutilgan ancha cheklangan xarajatlar uchun ajratilganligi bilan tavsiflanadi; 
  
• 
  byudjet tizimi byudjetini moliyalashtirish. Bu byudjet tomonidan to'liq moliyalangan korxonalar va tashkilotlar uchun ishlatiladi. Bunda byudjet mablag'lari ajratiladigan mablag'lar har ikkala mazmundagi xarajatlarga ham, joriy tarkib bilan ham bog'liq va byudjet muassasalari faoliyatining kengayishi bilan bog'liq. 
  

Ushbu mablag'larni taqdim etish usullari quyidagi byudjet mablag'lari hisobidan amalga oshiriladi: 

1. 
   byudjet muassasalarini yuritish uchun mablag'lar; 
   
2. 
   davlat va jamoat shartnomalari asosida jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan tovarlar, ishlar va xizmatlar uchun haq to'lash uchun mablag'lar; 
   
3. 
   aholiga o'tkazmalar; 
   
4. 
   jismoniy va yuridik shaxslarga subvensionlar va subsidiyalar;
   
5. 
   byudjetlar va davlat byudjetidan tashqari jamg'armalarga tushadigan subsidiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar; 
   
6. 
   mavjud yoki yangi tashkil etilgan yuridik shaxslarning ustav fondiga investitsiyalar. 
   

Byudjet mablag'larini moliyalashtirishning muhim elementi byudjetdan mablag’ ajratish usullari hisoblanadi. Ularning yordami bilan moliya organlari byudjet mablag'lari hisobidan moliyalashtiradilar, ulardan foydalanishning boshqa natijalariga erishish uchun mablag'larni o'tkazadilar, moliyaviy resurslarni taqsimlashda paydo bo'ladigan munosbatlarini tartibga soladilar. 

Ijtimoiy xarajatlar davlat tomonidan ijtimoiy funktsiyalarni bajarish bilan bog'liq. Ushbu xarajatlar quyidagi asosiy guruhlarga bo'linadi: 

1) ta'lim; 

2) madaniyat, san'at va kinematografiya; 

3) ommaviy axborot vositalari; 

4) sog'liqni saqlash va jismoniy tarbiya; 

5) ijtimoiy siyosat. 

Ijtimoiy xarajatlar xarajatlar muayyan tadbirlar va xarajatlar turlari bilan moliyalashtiriladi. Xarajatlar miqdori notijorat tashkilotlarda ishlab chiqilgan o'zaro bog'liq hisob-kitoblar va moliyaviy tashkilotlar tomonidan ajratilgan hisob-kitoblar asosida aniqlanadi. Hisob-kitoblarning asosi xizmat ko'rsatadigan tarkibni tavsiflaydigan muassasalarning ishlash ko'rsatkichlari (o'quvchilar soni, o'quv guruhlari, sinflar, yotoqlar soni, amalga oshirilgan operatsiyalar va boshqalar) bo'lib, bu yil davomida operatsiya vaqtini hisobga oladi. Ushbu ko'rsatkichlar hisob birligi sifatida xizmat qiladi. Hisob-kitob birligining naqd pul xarajatlari byudjet muassasasi faoliyatini va rivojlanishini ta'minlaydigan darajada belgilanadi. 

2.