Byudjet tashkilotlarida byudjet hisobi

Mehnat vositalari
- insonning yaratayotgan buyumlariga o’z ta’sirini o’tkazuvchi 
vositalar hisoblanadi. Mehnat vositalari tarkibda ishlab chiqarish qurollari (mashinalar, asbob 
- uskunalar, asboblar) etakchi rolni o’ynaydi. Ishlab chiqarish qurollari yordamida ishchilar 
mehnat buyumlarini tashqi ko’rinishini o’zgartiradilar, ularga yangi tus beradilar va mehnat 
mahsuliga aylantiradilar. Mehnat vositalariga shuningdek, imoratlar, inshootlar, transport 
vositalari va xo’jalik inventarlari ham kiradi. Ular ishlab chiqarish jarayonini normal amalga 
oshirish uchun kerakli sharoitlar yaratib, uni to’g’ri tashkil etishga yordam beradi. 
Barcha mehnat vositalarining xususiyatlari shundan iboratki, ular mahsulotni 
tayyorlash jarayonida uzoq muddat davomida qatnashadilar, ko’plab ishlab chiqarish 
jarayonlariga xizmat qiladilar va shu bilan birga o’z tashqi ko’rinishlari va xususiyatlarini 
o’zgartirmasdan saqlab qoladilar. Shu bilan bir vaqtda mehnat vositalari o’z qiymatini asta-
sekin ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar tannarxiga va davr harajatlariga 
(amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida) o’tkazadilar. Bu ularning eskirishiga va qiymatini 
kamayishiga olib keladi. 
Mehnat buyumlari
mahsulot tayyorlanadigan boshlang’ich materialdan iborat. 
Ularga xom ashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va tugalanmagan ishlab 
chiqarishlar kiradi. Shu guruhga yordamchi materiallar va yoqilg’ilar ham kiradi. Barcha 
mehnat vositalarining umumiyligi shundan iboratki, ular faqat birgina ishlab chiqarish 
jarayonida iste’mol qilinib, o’zlarining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulot tanarxiga 
butunlay o’tkazadi. 
Xom ashyo va asosiy materiallar deb, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini 
tashkil qiluvchi mehnat buyumlariga aytiladi. Masalan, mashinasozlik zavodida asosiy 
materiallar sifatida mashinalarning ehtiyot qismlari tayyorlanadigan metalning har xil 
turlari(po’lat, cho’yan va boshqalar) xizmat qiladi. Xom ashyo deganda hisob amaliyotida 
asosiy materiallar (ruda, paxta, qand lavlagisi va boshqalar) tushuniladi. 
Yordamchi materiallar, asosiylardan farqli o’laroq, tayyorlanayotgan mahsulotning 
asosini tashkil qilmay, faqat uning yuzaga kelishida qatnashadi. Bunda ular mehnat 
vositalarining normal ishlashi uchun asosiy materiallarga qo’shish (biriktirish) yo’li bilan 
ularga sifat o’zgarishlarini kiritish uchun (bo’yoqlar, laklar, elimlar), yoki mehnat jarayoniga 
xizmat qilish uchun - binolarni yoritish, mehnat sharoitlarining kerakli sanitariya va 
gigienasini ta’minlab turish uchun (elektrotexnikaviy materiallar, sovun, qipiq va shu kabilar) 
ishlatiladi. 
Yoqilg’i, o’z moxiyatiga ko’ra yordamchi materiallarning bir turidir, yordamchi 
materiallar singari, ular yoki mehnat vositalari tamonidan iste’mol qilinadi (energetik 
yoqilg’i) yoki asosiy materiallarga qo’shiladi (texnologik yoqilg’i), mehnat jarayoniga xizmat 
qilish uchun ishlatiladi (isitish uchun ishlatiladigan yoqilg’i). Hisobda yoqilgi yordamchi 
materiallar tarkibidan alohida guruhlarga ajratilgan. Yordamchi materiallarning ko’pchilik 
qismi singari, yoqilg’ining xususiyati shundan iboratki, u o’zining natura shaklida yangi 
mahsulotning tarkibiga kirmaydi. Lekin sarflangan yoqilg’ining qiymati, yordamchi 
materiallarning qiymatiga o’xshab, ishlab chiqarish chiqimlari sifatida butunlay shu 
mahsulotning tannarxiga kiritiladi. 
Yarim tayyor mahsulotlar, ba’zi bir ishlov bosqichlarini o’tgan, lekin hali tayyor 
mahsulotga aylanmagan mehnat buyumlaridan iborat. Ularning xususiyati shundan iboratki, 

---

25 
garchi ular mazkur bosqichdagi (ma’lum tsex yoki ma’lum uchastkadagi) barcha ishlov 
operatsiyalanini o’tgan bo’lsalar ham, lekin ishlov yoki yig’ish uchun navbatdagi bosqich 
(navbatdagti tsexga, uchastkaga) yo’naltirishishi kerak bo’ladi. Masalan, yarim tayyor 
mahsulotlarga mashinasozlik zavodining tayyorlovchi tsexi tomonidan ishlab chiqarilgan, 
lekin shu zavodning qayta ishlash tsexida ishlanishi davom etadigan detallar kiradi. Bir tsexda 
ishlovdan o’tgandan keyin, yarim tayyor mahsulotlar odatda omborga topshiriladi, 
keyinchalik omborlardan, ularga bo’lgan ehtiyojga qarab, navbatdagi tsexga ishlov yoki 
yig’ish uchun kelib tushadi. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish bevosita ishlovda (ish joylarida) joylashgan mehnat 
buyumlaridan iborat. Shunday qilib, ular ham, yarim tayyor mahsulotlarga o’xshab, ba’zibir 
ishlov bosqichlarini o’tishi bilan hali tayyor mahsulotga aylanmagan mehnat buyumlaridan 
iborat bo’ladi. Lekin, yarim tayyor mahsulotlar mazkur tsexda barcha ishlovlardan to’la 
o’tgan bo’lsa, tugallanmagan ishlab chiqarishda joylashgan mehnat buyumlari bu erda hali 
ishlanishi lozim bo’ladi. 
Muomaladagi mablag’lar, ya’ni muomala buyumlari, pul mablag’lari, hisob - 
kitobdagi mablag’lar (debitorlik qarzlari) va xizmat qiluvchi mablag’lardan iborat. 
Muomala buyumlari korxonada ishlab chiqarilgan va sotish uchun mo’ljallangan 
tayyor mahsulotdan iborat. Joylashgan joyga qarab muomala buyumlari ombordagi tayyor 
mahsulot va ortib jo’natilgan tovar (tayyor mahsulot)ga bo’linadi. Ortib jo’natilgan tovarlarni 
muomala buyumlariga qo’shilishining boisi shundaki, xaridor uning uchun pul to’lagunga 
qadar (kassa usulisida) ular mazkur korxonaning mulki hisoblandi. Hisoblash (nachislenie) 
usulidan foydalanganda xaridorlarga ortib jo’natilgan mahsulot uni ishlab chiqaruvchi 
korxonaning mulki bo’lmay, balki sotib oluvchi korxonaning mulki hisoblanadi va to’lovning 
yo’qligi debitorlik qarzning yuzaga kelganligini anglatadi. Ushbu xolda mazkur ob’ekt 
muomala doirasidan hisob-kitobdagi mablag’larga o’tadi. 
Muomala sohasiga xizmat qiluvchi mablag’lar shu sohada xizmat qiladigan har xil 
binolar, asbob-uskunalar va inventarlardan iborat. Bunday mablag’larga tayyor mahsulot 
omborlarining binolari, ushbu ishlab chiqarish korxonasiga qarashli savdo imoratlari, shu bino 
va imoratlardagi asbob-uskunalar (tarozilar, sovituvchi qurilmalar, tokchalar hamda shu erda 
joylashgan xo’jalik inventarlarining buyumlari - stollar, stullar, shkaflar va hokazolar) kiradi.