Буюклар муҳаббати

ДАНТЕ БИЛАН БЕАТРИЧЕ 
 
Антик адабиётнинг йирик вакили Данте Алиьгери ўзиниг “Илоҳий 
комедия” асари орқали кўпчиликка яхши таниш. Бироқ бу шоирнинг оилавий
муносабатлари ҳақида жуда кам маълумотлар сақланиб қолган. 
 
29

---

“Мен туғилганимдан кейин дунёнинг осмони ўзича айлана-айлана тўққиз 
марта қайтиб ўз жойига келганда, барча Беатриче деб чақириш зарурлигини 
унчалик фаҳмлаб етмаса ҳам, Беатриче деб чақирадиган бир қиз, қалбимнинг 
ажойиб ҳукмдори, илк бора кўз ўнгимда намоён бўлди”, деб ёзади шоир 
ўзининг “Янги ҳаёт” номли асарида. 
Итальян тилида Беатриче – қутли, қут улашувчи, баракали деган
маънони билдиради. Яъни ўз-ўзидан “Беатриче” – “Қутли” эди у қиз, демоқчи 
бўлади шоир. Шоир бир куни туш кўради. Тушида у ўз хонасида олов рангли
бир булутни. Унинг ортидан бир кишининг юзи намоён бўлади. У кўп 
гапиради, аммо унинг битта гапинигина илғаб олади: “мен сенинг 
ҳукмдорингман” дейди у. 
“Унинг қўлида афтидан қип-қизил бир мато билан сал-пал ёпиб қўйилган 
яланғоч бир зот ухлаб ётганга ўхшайди; мен синчиклаб тикилиб бу мавжудот 
бир кун олдин менга таъзим қилган малика эканини билдим. Эркак 
кафтларининг бирида оловдай ловуллаб турган алланимани ғижимлаб ушлаб 
турганди: у менга: “мана, ўз юрагингга қара” дегандай бўлди. Кейин ухлаб 
ётган маликани уйғотиб, кафтида ловуллаб турган нарсани ейишни буюрди.
Аёл қўрқиб-қўрқиб уни еди. Олдин кулиб турган эркакнинг кулгиси кейин 
йиғига айланди; сўнг йиғлаб туриб, маликани кўтариб олганча, осмонга 
кўтарилиб кетди. Мен бўлсам ниҳоятда қаттиқ қўрқиб кетдим ва уйқум ўчиб
тушим бўлиндию, уйғониб кетдим”. 
Шоирнинг бу туши келгусида унинг муҳаббати қандай давом этажагидан 
дарак бергандай эди. Бир куни Беатричени ўртоқлари даврасида кўрганда у 
титраб, ранги ўзгариб кетганини пайқаб қолишади: “Сенга нима бўлди?” деб 
сўрашади. Энди бу сирни яшириб бўлмаслигини англаган ошиқ, уларга бир 
қизни севиб қолганини айтади. Кимлигини сўрашганда эса исмини айтмайди. 
Шу тариқа узоқ йиллар давомида бу аслзода қиздан чин севгисини яшириш 
учун фойдаланиб юради. Бунга барчани ишонтириши учун бир неча шеърлар 
30

---

ҳам ёзади. Аммо Беатричени шон-шуҳратларга кўмадиган шеърларини ҳеч 
кимга билдирмайди. 
Аммо кунлардан бир куни у қиз шаҳардан кетиб, узоқ бир мамлакатга 
саёҳатга жўнайди. Шоир ушбу айрилиқдан қайғуриб, атрофдагилар сезиб 
қолишмасин деб, қизнинг кетиб қолгани ҳақида таънаомуз шеърлар битади. 
Бу орада бу шаҳарда ҳамма бирдек севадиган бир гўзал хоним вафот этади. 
Олийҳиммат малика эса унинг шарафига атаб маърака ўтказади. 
“Мен аччиқ-аччиқ йиғлаётган бир талай хонимлар қуршовида нафаси 
тинганча ётган жасадни кўрдим. Бир пайтлар менинг Олийҳимматимга 
ҳамроҳлик қилиб юрганини эслаб, кўзёшларимни тиёлмадим: унинг 
хотирасига бағишлаб “Кўзёшли Муҳаббат” ва “Ёвуз ўлим” деган иккита сонет 
ёздим”. 
Орадан бир неча кун ўтгач, у (Данте) ўзига қалқонлик вазифасини ўтаб
юрган қизнинг ортидан кетади. Чунки эндиликда Беатричега хоҳлаганча қараб 
роҳатланаётган эди. Йўларо унинг тасаввурида йўловчи киши қиёфасидаги 
Муҳаббат гавдаланади ва шундай дейди: “Мен сенинг олдингда қалқонлик 
қилиб юрган қизнинг олдидан келяпман, яқинда у қайтади. Лекин барибир, мен 
сендан олганим ва Беатричега бормоқчи бўлганим бу юракни сенга қалқон 
бўлган қиз учун олиб келяпман. Ҳақиқий севгинг фош бўлиб қолмасин учун 
буни унга бер”. 
Шундан сўнг Муҳаббат ғойиб бўлади. У қолдириб кетган таҳликадан 
сўнг, шаҳарга қайтиб келади. Бу гал Олийҳиммат севгилисини кўрганда, энди у 
таъзим қилмайди. 
“Қайси томондан бўлмасин у пайдо бўлганда, унинг ажойиб таъзимидан 
умидворлик мендаги ҳар қандай ёмонликни йўқотар, ичимда шафқат 
алангасини ёқиб, ўзимни хафа қилган ҳар қандай одамни кечиришга мажбур 
қиларди. Ўшандай пайтларда мендан ниманики сўрашмасинлар, барчасига 
“Муҳаббат” деб жавоб қайтарардим ва юзим тавозега тўлиб кетарди”. 
31

---

“Энди бундай шодликдан маҳрум бўлганимда, мени шундай бир улуғ
Ҳасрат қамраб олдики, одамлардан қочиб хилват жойларда тупроқни аччиқ
кўзёшларим билан суғора бошладим. Кейин кўзёшларим бир оз пасайгач, 
биров эшитишдан қўрқмайдиган ётоғимга кетдим. У ерда “Вафодоримга
ёрдам бер, Муҳаббат!” деб ялиниб ётдим. Йиғлай-йиғлай ёш боладай қаттиқ
уйқуга кетибман. Тушимнинг ўртасида ажойиб бир воқеа юз берди, менинг
хонамда ёнимда оқ кийимли ўсмир ўтирганини кўрдим... Мен унга таъзимдан 
маҳрум бўлганини айтиб бериб, бунинг сабабини сўрадим.
Беатриче сен ҳақингда гапирган баъзи одамлардан, сенинг бир қиз учун
азобларга гирифтор бўлганингни эшитиб, сендан хафа бўлди... Сен энди
болаликдан бери уни севишинг тўғрисида, мен (Муҳаббат) Унинг учун
(Беатриче учун) сенга ҳукмронлик қилаётганим ҳақида бир неча шеър
ёзишингни хоҳлардим, деди у. Бундан хабардор одамларни гувоҳликка 
кўрсам... Мен бўлсам ўз навбатида сенинг мойиллигинг ҳақида унга гувоҳлик 
қилиб, изоҳ бераман, деди у. Шеърларни далолат келтиргандай жой-жойига 
қўй. Беатриченинг ўзига мурожаат қилма, ундай қилсанг яхши бўлмайди. 
Шеърларингни менсиз жўнатишдан сақлан, аммо уларни гўзал оҳанглар билан 
нақшла. Ҳар гал улар ичида мен бўлайин, чунки бунга эҳтиёж бор, деди у. 
Шундан кейин у ғойиб бўлди, – тушим шу ерда узилиб қолди. Сўнгра 
Ҳукмдорим амрларини бажаришга киришдим”. 
Бу воқеа юз берган ва Данте шеър ёза бошлаган даврлар 80-йилларнинг 
бошларига тўғри келади. Ёзганларининг аксарияти Беатричега аталгани 
маълум. Кейин 1292 йилда Данте Беатричега бағишланган барча шеърларини
тўплаб, уларни бир тартибга келтириб, ҳар бирига насрий ҳикоялар қўшиб, 
битта китоб ҳолига келтиради. Шундай қилиб, унинг “Янги ҳаёт” номли
шеърлар билан биргаликда ишқий қиссаси дунёга келади. 
Шоирнинг замондошлари кўҳна тарихчилар Беатриче – ҳақиқатан ҳам 
ҳаётда мавжуд эканлигига шубҳа қилишмайди. Бироқ кейинги аср ёзувчилари
32

---

шоирнинг “Илоҳий комедияси” асаридаги Беатриче – бир рамзий сурат, оддий
бир тимсол деган хулосага келгандан сўнг, “Янги ҳаёт” асаридаги Беатриче
ҳам шундай тимсол деган фикрни билдиришади. Бироқ барча тарихий
архивлар обдон синчиклаб ўрганилгач, ростдан ҳам Беатриче (Биче)
Портинари исмли аёл шоир билан бир вақтда яшаб ўтгани аниқланади. 
Шундан сўнг барчаси ўз-ўзидан тинчиб кетади.
Дантени 
бир 
умр 
илҳомлантирган 
Беатриче-Фолько 
Портинари 
флоренциялик савдогар бўлиб, шаҳарда юқори мансабларда ишлаган 
кишининг қизи экан. У Симоне деи Барди исмли кишига узатилган бўлиб, 
фарзандлари ҳам бор эди. Бу гўзал аёл 24 ёшида вафот этган экан. 
Шоирнинг “Янги ҳаёт” қиссасини диққат билан варақлаган киши 
Дантенинг муҳаббат тарихини уч босқичда тасаввур қилади: 
Биринчиси – Беатричега ошиқлик даври. Ўша замонларда ошиқлик унга 
бахт-саодат ва турли изтироблар келтирди. Иккинчидан, ҳурмат-эҳтиромлар 
билан Беатричени кузатиш даври. Бу даврда муҳаббат уни бениҳоя кўп юксак 
фикрлар сари ва фаолиятга ундайди. Учинчидан, Беатриченинг ўлими ва
марсиялар даври. У бутун ҳаёти давомида Беатриче учун аза тутиб ўтади. 
Шоир ижодининг асосий қисмини унинг гўзал тимсолини яратишга 
бағишлайди ва шу орқали умуминсоний ғояларни илгари суради. 
Данте ёзган шеърлар тушидаги Муҳаббат таъкидлаб айтганидек, 
ниҳоятда ширин ва гўзал эди. Италия халқ тилидаги бадиий адабиёт ўзга 
мамлакатлардагига қараганда кечроқ ривожланади. Данте даврида адабий тил 
лотин тили ҳисобланарди. Римликлардан қолган лотин тилининг ўзаклари 
итальянларга аждодлар тили сифатида яқинроқ бўлиб, руҳонийлар ҳам 
лотинчани қўллашарди.
XIII аср 60-йилларида Болоньялик ҳуқуқшунос олим Гвидо Гвинцели 
шеъриятда янги услуб яратди. Кейинчалик Данте буни “янги ширин услуб” 
33

---

деб номлади. Унинг ғояларини флоренциялик ҳурфикрлик бир одам – 
Гвинцелининг адаши Гвидо Кавальканти эса уни давом эттирди.
1283 йилда Кавальканти ва бошқа бир қатор флоренциялик шоирлар 
ҳали ҳеч ким танимайдиган ёш шоир Данте Алиьгеридан бир сонет олиб ўқиб
чиқишди. Сонет “руҳи асир, юраги нурга тўла” кишиларга бағишланган эди.
Кавальканти Дантега жавоб сонети ёзди. Шундай қилиб уларнинг ўрталарида 
дўстлик ришталари боғланди. Кавальканти уни Гвинцелли издошлари
даврасига олиб кирди.
80-йилларда Данте кўплаб лирик шеърлар ёзди, уларнинг аксарияти 
Беатричелега бағишланган эди. Шу тариқа Данте ўз муҳаббати туфайли буюк 
шеърият оламига кириб қолди. Шоир “Янги ҳаёт” асарида ширин услубга эга 
бўлган шеърият намуналарини яратди. Данте ушбу асарида Беатрче мисолида 
муҳаббат билан ўлимнинг тўқнашувини, унинг инсон руҳиятига таъсирини,
бир инсон ҳаётида умуминсоний ва ғайримоддий аҳамият касб этишини 
кўрсатиб бера олди. 
Шоирнинг илоҳий муҳаббати Беатриче вафот этганда Данте 25 ёшда
эди. Шоир ундан кейин яна 31 йил умр кўрди. Уйланиб, бола-чақали ҳам
бўлди. Бироқ Беатриче тимсоли уни бир умрга тарк этмасдан кузатиб
юрди. Данте жаҳоншумул асари “Илоҳий комедия”сида уни қайта-қайта
тилга олади. Шундай қилиб, инсониятга буюк муҳаббат туфайли умрбоқий
бир асар дунё юзини кўрди. Орадан неча-неча асрлар, замонлар ўтса ҳамки,
бу асар дунё халқлари тилларига қайта-қайта таржима қилиниб келинмоқда. 
Неча-неча асрлардан буён ҳали ҳамон не-не зотларни ҳайратга солиб 
келаётир.