Buyuk ipak yo`li va turizm reja: I. Kirish II. Asosiy qism

1. Davlatga kiruvchi va chiquvchi turistlarga ko’ra:
xalqaro turistlar, milliy turistlar, ichki turistlar, tranzit turistlar.
2. Turistlarning maqsadiga ko’ra:
o’qish turizmi, dam olish turizmi, azart (qimor) turizmi, ijtimoiy turizm, davolanish turizmi, ov turizmi, biznes turizmi, ziyorat turizmi, pekedj turizmi, sport turizmi, kongress turizmi, xizmat turizmi, o’rganish turizmi, diniy turizm, arxeologik turizm, arxitektura turizmi, etnik turizm, nostalgiya turizmi, eksklyuziv turizm, ekologiya turizmi, alpinizm turizmi, tog’ va chang’i turizmi, ilmiy turizm, qishloq turizmi.
3.Turistlarning soniga ko’ra:
guruh bilan sayohat qilish, yakka holda, oilaviy, yoshlar (o’smirlar) guruhi,
qariyalar guruhi, mutaxassislar guruhi, delegatlar guruhi, kelin-kuyovlar turizmi, bolalar turizmi, marosim turizmi, xazina izlash turizmi, muhim turist.
4.Transport turiga ko’ra:
avtobuslarda, avtomobillarda, havo bo’ylab samolyotda, dengiz va daryo bo’ylab kemada, temir yo’l bo’ylab, ot-ulovda, piyoda, raketada, velosipedda, aralash transportda.
5. Sayohat qilish vaqtiga ko’ra:
dam olish kunlari, bir kunlik, ma’ruzali turlar, mavsumiy, doimiy, davomli turlar, maxsus.
6. Turistik yo’nalish turlariga ko’ra:
charter, to’g’ri yo’nalish, uyushtirilgan turlar, uyushtirilmagan turlar, aylanma yo’nalish
7. Tashkil qilinishiga ko’ra:
passiv turizm, faol turizm, VIP turlar.
8. Viza turlariga ko’ra:
vizasiz turistlar, vizali turistlar, diplomatlar, chegara turizmi,
qochoqlar, ko’chmanchilar¹⁸.
Ko’pgina ilmiy adabiyotlardagi guruhlash turlarining umumlashtirilgan guruhlari sakkiztaga bo’linib, umumiy turi 50 dan ortiq turizmning xillari alohida olimlar va amaliyotchilar tomonidan o’rganilgan.
Turizmning turlariga ko’ra turoperatorlar va turagentlar tomonidan mavsumga va bozorga qarab turizm yo’nalishlari tuziladi va ular asosida turmahsulot taklif qilinadi. Bu yo’nalishlar quyidagicha guruhlarga bo’linib o’rganiladi va davlat miqyosida ilmiy tahlillar o’tkaziladi:
«Aviatsiya» turizmi — havo yo’llari orqali maxsus turistik yo’nalishlar tashkil qilinishi va boshqa xalqaro yo’nalishlardan ham foydalanish. Bu turizm faqat bir joydan ikkinchi joyga samolyotlarda borish bilan emas, ayrim turistlarning kichik samolyotlardan foydalanib, havoga uchishlari bilan ham ahamiyatli. Ko’pchilik turistlar faqat samolyotlarda biror turistik joyga borib kelishni xohlashadi va bu talabni qondirish maqsadida turoperatorlar kichik uchoqlardan unumli foydalanib, turmahsulotlarni sotishadi. Oxirgi yillarda bu turmahsulotlarga bo’lgan talab juda yuqori sur’atlar bilan (har yili 15— 25 %) o’syapti. Ko’pchilik hollarda 80—90 % turistlar faqat havo yo’llari-dan manziliga etib borish maqsadida foydalanishmoqda.
«Avtomobil» turizmi — avtomobildan foydalangan holda turistik yo’nalish bo’yicha harakatlanish jarayoni. Bu turizm avtobus, avtomashinalar va maxsus avtomobillarning turistik yo’nalishlarini ham o’z ichiga oladi. Ayrim hollarda turistlarning ijaraga olib o’zlari haydaydigan avtomobil yo’nalishlari yuqori sur’atlar bilan rivojlanyapti. Kichik avtomashinalar turistlar uchun juda qulay hisoblanadi. Bu yo’nalishlar turistlar uchun qulay bo’lib, ular o’zi xohlagan joyda xohlagan vaqtigacha to’xtab turishi mumkin. Poezd va samolyotlar borolmaydigan joylarga avtomobil bilan borish imkoniyati mavjud. Avtomobillarga bo’lgan turistlarning talabi o’sib borayotganligini hisobga olib, chet davlatlarda minglab avtomobil ijara firmalari faoliyat ko’rsatyapti.
Arxeologik turistik yo’nalish — maxsus yo’nalish bo’lib, turistlar boradigan joylar asosan arxeologik joylar hisoblanadi. Arxeologik joylar juda ko’hna tarixiy inshootlar va shaharlarning qoldiqlarini ziyorat qilishdan iborat. Ayrim arxeologik joylar aksariyat chet el davlatlari turistlarini o’ziga jalb qiladi. Ayniqsa olimlar, ziyoli turistlar mazkur turmahsulotga ko’p qiziqishadi va hozirgi kunda turoperatorlar bu turmahsulotni sotishyapti. Respublikamizda 50 dan ortiq arxeologik joylar bo’lib, ular turmahsulot hisobida sotilishi mumkin.
«Arxitektura» turizmi — turistlarga ko’rsatiladigan shahardagi chiroyli va tarixiy arxitekturalar va inshootlar bo’lib, har bir shahar, davlat, millat hamda davrning o’z arxitektura ob’ektlariga bo’lgan sayohat. O’ziga xos milliy arxitektura ko’pchilik turistlarni qiziqtiradi. Ayrim davlatlarda shahar arxitekturasi turmahsulot bo’lib, shaharlarda 30—50 dan ortiq maxsus avtobuslarda sayohat tashkil qilinadi. Masalan, Nyu-York shahrida 100 dan ortiq maxsus avtobuslarda kuniga 50—100 ming turistni shahar arxitekturasi bilan tanishtirib, 10—15 vertolyotlarda shaharni yuqoridan ko’rsatishadi.
«Alpinizm» turizmi — sport turizmining tog’da o’tkaziladigan turi bo’lib, turistlar ma’lum bir xizmatlarga xarajat qilib, tog’ cho’qqilariga chiqish va tog’ qiyinchiliklaridan o’tish kabi zavqli yo’nalishlarda harakatlanishlarini belgilaydi. Tog’ga chiqish jarayoni qiziqarli bo’lgani uchun ko’pchilikni jalb qiladi va har bir guruh eng kamida 5—10 kishidan iborat bo’ladi. Respublikamizda alpinizm rivojlanishi uchun juda ko’p shart-sharoitlar mavjud.
Aylanma turistik yo’nalish — turistlarning shaharlar bo’yicha aylanib, yana boshlagan joyiga qaytib keladigan yo’nalishlari. Aylanma yo’nalishlar dengizda «kruiz» tashkil qilishda qo’llanadi. Bu yo’nalishlar ko’pchilik holatda maxsus yo’nalishlarni tashkil qilishda va dengiz turizmini rivojlantirishda keng ishlatiladi.
«Azart» turizmi — bu yo’nalishlarda turist o’zini sinash maqsadida ekstremal holatlarga o’zini-o’zi majbur qiladi: cho’lda o’zini qiynab azart sport musobaqalarida qatnashish, pulini tikib qimor o’ynash, yovvoyi hayvonlarni o’ldirish va boshqalar. Azart ishlarni bajarish maqsadida turmahsulotlar sotib olinadi. Bu turizm juda qimmat bo’lib, ayrim rivojlangan va ruxsat bergan davlatlarda tashkil qilinadi.
Faol turizm — yo’nalish davomida bo’sh vaqtini dam olish, sayohat, tomosha qilish va uchrashuvlar bilan o’tkazishga mo’ljallangan.
Mamlakat yoki mintaqa byudjetida moliyaviy natijalarning aks etishi bilan bog’liq holda turizm ikki turga faol va passiv turizmga bo’linadi.
Jahon xalqaro iqtisodiy munosabatlarida xalqaro turizm muhim rol o’ynaydi. U odatdagi eksport shakli sifatida baholanmaydi chunki, sayyohga sayyohlik mahsuloti yetkazib berilmaydi va u sayyohlik maxsulotini iste’mol qilish uchun o’sha joyga o’zi keladi¹⁹.
Sayyohlik maxsuloti deganda sayyohlik yo’llanmalariga kiradigan xizmatlar jamlanmasi tushuniladi. Bu esa xalqaro turizmning boshqa eksport turlaridan farqi mavjudligini ko’rsatadi.
Birinchidan, sayyoh transport xarajatlari o’z bo’yniga oladi. Ikkinchidan, xorijiy sayyohlarning turli suvenirlar, buyumlarni sotib olishi foydali tashqi savdo operatsiyalarning amalga oshirilishi sifatida qaralishi mumkin.