Buxoroning tarixiy obidalari

Buxoro yaqinidagi Sitorai Moxi-Xosa saroyi
XIX asr oʻrtalarida Buxoro amiri Nasrulloxon oʻzi uchun yangi qishloq oʻrni qurishga qaror qildi. Yozning jaziramasidan aziyat chekmaslik uchun eng salqin joyni tanlash uchun me'morlar eski usulga murojaat qilishdi - qurilish maydonchalariga kiyingan qo'y go'shti qo'yildi. Buxoroning chekka marvaridini qurish uchun go‘sht oxirgi marta buzilgan joy tanlangan. Afsuski, bu saroy bugungi kungacha saqlanib qolmagan.
Oradan bir necha oʻn yillar oʻtib, Buxoroning yana bir amiri Mir Sayid Muhammad Olimxon bu yerda yangi saroy qurish tashabbusi bilan chiqdi. Rivoyatda aytilishicha, amir saroyni xotini Sitoraga bag‘ishlagan. Bir necha yil davom etgan qurilish ishlari natijasida misli ko'rilmagan go'zallik qarorgohi paydo bo'ldi. Rossiyada malaka oshirgan buxorolik meʼmorlar oʻz ijodlarida sharqona va gʻarb uslublarini uygʻunlashtirishga muvaffaq boʻlganlar. Biroz vaqt o‘tgach, amirning xotini vafot etdi va uning nomi saroyga qo‘yildi. U tojikchadan “Yulduz, oy kabi” deb tarjima qilingan Sitorai Moxi-Xosa deb nomlangan va bu nom hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Afsuski, Sitorai Moxi-Xosa ham birinchi saroy taqdirini baham ko'rdi - u vayron bo'ldi.



Hozirgacha saqlanib qolgan “Sitorai moxi-xoʻsa” saroyi 1912-1918 yillarda Buxoroning soʻnggi amiri Mir Sayid Muhammad Olimxon buyrugʻi bilan qurilgan. Qurilishda ikki rus muhandisi Margulis va Sakovich bilan birga o‘sha davrning eng yaxshi buxorolik ustalari ishtirok etgan.
Saroy bosh binosi bir necha qabulxona va amirning shaxsiy xonalaridan iborat. Mashhur usta ustoz Shirin Murodov tomonidan bezatilgan Oq zalga alohida e'tibor qaratildi, keyinchalik u yozgi qarorgoh hududida o'rnatilgan yodgorlikka o'rnatildi. Oq zal ganch bilan bezatilgan, ko'zgu bilan qoplangan devorlarga yotqizilgan. Naqshlarning hech biri takrorlanmadi. Shunisi e'tiborga loyiqki, Sitorai moxi-xo'sa saroyidagi nometalllar juda katta. U yerda venetsiya nometalllarini, chiroyli ramkalarga o‘rnatilgan yapon nometalllarini va hatto 40 marta takrorlangan aks ettiruvchi panjarani ham ko‘rishingiz mumkin.



Bundan tashqari, yozgi saroyda choyxona, kichik minora va ortiqcha oltin bilan bezatilgan mehmon uyi mavjud. Har bir joyning o'z hikoyalari va afsonalari bor, soatlab gaplashish mumkin.
1927 yilda Buxoro amirligi qulaganidan ko‘p o‘tmay, saroy muzeyga aylantirildi. Uning ekspozitsiyasi vaqti-vaqti bilan o'zgartirildi. Ammo bugungi kunda u San'at va hunarmandchilik muzeyiga ega. Ko‘rgazmadan XIX-XX asrlarga oid saroy mebellari, buxorolik ustalar yasagan zargarlik buyumlari va zardo‘zlik buyumlari, XIV-XX asrlarga oid rus va yapon chinni buyumlari o‘rin olgan.



O'tgan asrda Buxoro ancha kengaydi va hozirgi kunda Sitorai moxi-xo'sa saroyi shahar chekkasidan 4 km uzoqlikda joylashgan. Bugun ham yuz yil muqaddam tovuslar dovdirab yurgan Buxoroning so‘nggi amiri qarorgohi go‘yo go‘yo go‘yo go‘yo xorijdagi elchilarni qabul qilish uchun hali ham mavjud bo‘lgandek, o‘zining avvalgi ulug‘vorligini aks ettirgan holda tashrif buyuruvchilarga salom beradi.

Chorsu maydoni atrofida Toshkentning eng katta islomiy diqqatga sazovor joylaridan biri – Ko‘kaldosh madrasasi qad ko‘targan. Mazkur inshoot allaqachondan beri poytaxtning qadimiy qismlarining namunasi sifatida xizmat qilib kelmoqda. 10-asrda bu yerda mashhur shahar darvozalaridan biri joylashgan.

Madrasa Toshkentda Shayboniylar sulolasi hukmronlik qilgan davrda, XVI asrda qurilgan. Qurilishga “ko‘kaldosh” nomli, yaʼni “emikdosh uka” nomi bilan mashhur bo‘lgan bosh vazir rahbarlik qilgan. U Toshkent hukmdorlari Baroqxon va Darvishxonlarning ishonchli yaqinlaridan bo‘lgan. Madrasaning nomi shunday kelib chiqqan.
Madrasaning faoliyati bilan ko‘pgina afsonalarni bog‘lashadi. Hududdagi yoshi katta qariyalarning so‘zlariga ko‘ra, ilgari madrasa hududida ommaviy qatllar o‘tkazilgan. Xiyonatkor ayollarni sharmanda qilish uchun hamda mahalliy aholiga ibrat bo‘lishi uchun eng baland minoradan uloqtirilardi. Boshqa bir afsonaga ko‘ra, madrasaning gumbazlaridan birida yoyilib o‘sgan pista daraxti muqaddas hisoblangan.
Madrasaning ichki devorlaridan birida qadimgi Rim maqoli – “Ars longa - vita brevia”ga o‘xshash yozuvni ko‘rishimiz mumkin: “O‘lim- muqarrar, ammo inson yaratgan mehnat abadiy qoladi”.
Bugungi kunda Ko‘kaldosh madrasasi poytaxtning eng yirik meʼmoriy yodgorliklaridan biridir. Pishgan g‘ishtdan qurilgan baland bino musulmon diniy muassasalari tamoyiliga binoan qurilgan: katta ichki hovli – hujra va sinf xonalari bilan o‘ralgan. Binoning old qismi, kirishdagi peshtoqning balandligi deyarli 20 metrni tashkil etadi, bu yerda anʼanaviy o‘yilgan ayvonlarning ikki tomonida burchak minoralari joylashgan. Binoning derazalarida quyoshdan himoyalovchi panjara ishlatiladi, u yerda har qanday mo‘min uchun muqaddas bo‘lgan Olloh va uning payg‘ambari Muhammad ismi yozilgan o‘yma naqshlar ko‘rinadi.

Madrasa o‘zining butun tarixi davomida ko‘plab voqealarning guvohi bo‘lgan, bu ichki urushlar va falokatlar, madrasa zilzila tufayli bir necha bor vayron qilingan, karvonsaroy ham shu yerda bo‘lgan, XIX asrda bu bino Qo‘qon xonlarining qarorgohi bo‘lib xizmat qilgan. Bu yerdan toshkentlik isyonchilarga qarata to‘plardan o‘q otilgan. Ko‘kaldosh binosi juda ko‘p narsalarni ko‘rgan.
Mustaqillik yillarida Toshkent ustalarining kuchi bilan Ko‘kaldosh madrasasi to‘liq taʼmirlandi. Va madrasaga diniy muassasa maqomini qaytarishga qaror qilindi.
Bugun bu yerda musulmonlarni namozga chaqiruvchi muazzinlarning azon o‘qigan ovozlarini eshitish mumkin, hujralarda esa talabalar uchun darslar va turli xil diniy marosimlar o‘tkazilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar: https://uz. Wikipedia.org
https://uz.advontour. Org
https://meros.uz
https://www.ziyonet.uz
https://www.mail.tdiu.uz
https://www.el.tfi.uz
Xayitboyev R, Amriddinova R.S. “Turizmning Maxsus turlari” Samarqand 2008.44