Buxoro vohasi toponimikasi

I.Bob.Buxoro vohasining qadimgi tarixi va toponimikasi
1.1. Buxoro toponimiyasining o’rganilish tarixi.
Buxoro toponimlari mamlakatimiz toponimlarining tarkibiy qismi. Ularning paydo boʻlishi va uzoq davrlar iste’moldan tushmay kelishi aholining fonetik qadriyatlarimizga nisbatan tarixiy xotirani saqlashga intilganidan, ularni hurmat qilganidan dalolat beradi. Voha, mintaqa qanchalik qadimiy boʻlsa, joy nomlari ham shunchalik qadimiy va moʻl boʻladi. Bu borada Buxoro vohasi ibratli misollarni taqdim etishi bilan ajralib turadi. Buxoro vohasining tarixiy toponimlari toʻgʻrisida qadimgi yunon, rim mualliflari asarlarida qisman ma’lumotlar uchraydi. Shu oʻrinda Gerodot, Strabon, Arrian, Kurtsiy Ruf asarlarini eslash kifoya. Buxoro vohasini suv bilan ta’minlab turgan Zarafshon daryosining qadimgi nomi Politimet boʻlgani, Sugʻdiyonaning ikkinchi poytaxti Basileya shahri Buxoro oʻrnida joylashgani1 toʻgʻrisidagi ma’lumotlar voha toponimlarining yunoncha atamasi xususidagi bilimlarni boyitadi.
Xitoy va arab manbalarida Buxoro shahrining turli nomlari toʻgʻrisida bahs yuritilgani yuqorida – darslik “Soʻzboshi”sida ta’kidlandi. Vohaning ilk oʻrta asrlar toponimlari, tarixiy geografiyasidan bahs yuritish borasida Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari hamon ustunlik va afzallikni saqlab kelmoqda. 943 – 944-yillarda yozilgan 36 bobdan iborat bu asarda mavzumiz uchun qimmatli boʻlgan Buxoro toponimlari, qadimiy shahar-qoʻrgʻonlar, ularning joylashuv geografiyasi, shahar mahallalari, darvozalari xususida ma’lumotlar taqdim etilgan. Jumladan, Karmina, Nur, Tavois, Iskajkat, Shargʻ, Zandana, Vardona, Afshina, Barkad, Romtin, Varaxsha, Baykand (Poykend), Farob kabi voha shaharchalari, Buxoro shahri shimolida joylashgan Joʻyi muliyon mavzesi haqidagi tarixiy-toponimik ma’lumotlar hamon oʻz ahamiyatini saqlab kelmoqda. Asardagi bir bob toʻla Buxoroning turli nomlari bayoniga bagʻishlangan va unda ushbu nomlarning etimologik ma’nosi sharhlab berilganki, muammoning shu tarzda qoʻyilishi tarixiy toponimlarni oʻrganish uchun benihoyat katta ahamiyatga ega. Podshohlarning Buxorodagi manzillari toʻgʻrisidagi ma’lumotlar esa shahar registonining ilk oʻrta asrlardagi chegaralari hamda shahar mahallalari nomini aniqlashga koʻmak beradi. Ayniqsa, Buxoro shahri yetti darvozasi, ya’ni Darvozai Bozor, Darvozai Shahriston, Darvozai Bani Sa’d, Darvozai Bani Asad, Darvozai Kabiriya, Darvozai Hafs, Darvozai Nav kabilar toʻgʻrisidagi toponimik va topografik ma’lumotlar hamda bu darvozalardan ayrimlarining islomdan oldingi nomlarini keltirish orqali Narshaxiy ularning tarixiy toponimikasiga aniqlik kiritadi. Xullas, “Buxoro tarixi”ning shu jihatlari uni tarixiy toponimika masalalarini oʻz ichiga olgan asar deb baholashga asos boʻladi.
Arab tarixiy-geografik adabiyotida Buxoro vohasining tabiiy geografiyasi, iqlimi, etnik tarixi, shaharsozligi, aholisining tili, urf-odatlari atroflicha tasvirlab berilgan. Ibn Havkalning 977 – 978- yillarda yozilgan “Kitob surat al-arz” (Yer surati) kitobi bunga misoldir. Asarda joy nomlari, ariqlar, qishloqlar nomi ba’zan gʻalizroq, arablashtirilgan holda talqin qilinishiga qaramasdan, Buxoro vohasining X asrdagi tarixiy geografiyasi, tarixiy toponimlarini oʻrganish uchun bu asarning ahamiyati katta. Asarda shunchalik koʻp joy nomlari, gidronimlar tilga olinadiki, ularning soni ba’zan kishini hayratga soladi. Asarning “Buxoro shahri ariqlari”, “Buxoro rustoqlari”, “Buxoro viloyati ariqlari”, “Buxoro boyliklari va noz-ne’matlari”, “Buxoro viloyatidagi shaharlar”, “Buxoro aholisi”, “Buxoro – Somoniylar poytaxti”, “Buxoro viloyati qishloqlari” boblari Buxoro vohasi toponimikasini oʻrganish uchun nodir manba hisoblanadi¹. Asar ma’lumotlari seminar mashgʻulotlariga tayyorlanishda talabalar uchun birlamchi manba boʻlib xizmat qiladi. Noma’lum muallif tarafidan 982 – 983-yillarda yozilgan “Hudud ul-olam” (Olam chegaralari) asarining Movarounnahrga bagʻishlangan qismida Buxoro vohasining tarixiy toponimlari va shahar tavsifi berilgan. Buxoro Movarounnahrdagi eng katta va obod shahar, mashriq podshosining poytaxti, deb e’tirof etiladi. Vohadagi tarixiy joy nomlaridan Farab, Baykand, Tavovis, Karmina, Dabusiy kabilar tilga olinib, bu joylarning tarixiy geografiyasi, tabiiy sharoiti, sarhadlariga keng oʻrin berilgan². Abdulkarim Sam’oniyning “Kitob al-ansob” (Nasabnoma) asari tazkiranavislik yoʻnalishida yozilgan va asosan Movrounnahrdagi ilohiyot olimlarining tarjimai holini aks ettirsa-da, undan tarixiy toponimlarni oʻrganish uchun manba sifatida foydalanishni istisno etmaydi. Asarda Movarounnahrdagi, jumladan, Buxoro vohasidagi VIII-XII asrlarga oid koʻplab joy nomlarini uchratish mumkin. Ularning bir qismi gohida oʻzgarib, gohida oʻzgarmasdan bizgacha etib kelgan. Buxoro shahri ichidagi ayrim mahallalar nomi ham asardan oʻrin olgan. Vohadagi Tobisha, Todiza (Vobkent tumanidagi hozirgi Todar), Taroxiy, Turnovad, Xudobod, Xarjush (Vobkent tumanidagi hozirgi Xargoʻsh), Xurmisan, Xunbun (Jondor tumanidagi hozirgi Xumin), Xayroxariy, Daxfandun (Buxoro tumanidagi hozirgi Degʻduz), Zaymun (Jondor tumanidagi hozirgi Demun), Romush, Romitan, Narshax (Vobkent tumanidagi hozirgi Narchoq), Shiravon, Shirgʻovashun (Buxoro shahri sharqidagi hozirgi Shirbudun), Fashna (Peshkoʻ tumanidagi hozirgi Afshona, deb taxmin qilinadi), Fagʻondiza, Vardona (Shofirkon tumanidagi hozirgi Vardonze), Navjobod, Navxas va boshqa qator tarixiy toponimlar asarda qayd etiladi. Joy nomlaridagi fonetik oʻzgarishlarni qiyosiy oʻzganish uchun asar ma’lumotlari alohida ahamiyat kasb etadi³. Buxoro mozorlari va shaharning XIV-XV asrlar tarixiy topografiyasi, shuningdek, toponimika masalalarini oʻrganishda Ahmad ibn Mahmud Buxoriyning “Tarixi Mullozoda” asari beqiyos ahamiyatga ega⁴ . Buxoro shahri va atrofidagi tarixiy toponimlar u yoki bu islom ulamosi, faqix yoki shayxning dafn qilingan joyiga ishora orqali tilga olinib, toponimning Buxoro shahriga nisbatan joylashgan masofasi aniq raqamlarda koʻrsatib oʻtiladi. Shahardagi bizgacha yetib kelmagan tepasimon mazorlar toʻgʻrisidagi ma’lumotlar oʻsha davr tarixiy toponimikasidan guvohlik beradi. Masalan, Tali Xoja, Tali Sudur, Tali Bugʻrobek, Xoja Chahorshanba kabi tepasimon mazorlarning nomigina saqlangan, xolos. Ularning tarixiy dislokatsiyasini aniqlash maxsus tadqiqotni talab qiladi. XVI asr tarixiy adabiyotlari ichida Ibn Ruzbehxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Muhammadyor ibn Arab Qatagʻanning “Musaxxir al-bilod”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari koʻplab tarixiy toponimlarni oʻz ichiga olishi bilan alohida e’tiborga sazovor. Ularda mujassam joy nomlarining miqdoriy tahlilini amalga oshirish natijasida quyidagi raqamlarga duch keldik. “Mehmonnomai Buxoro”da 284 ta (shundan 14 tasi Buxoro vohasiga tegishli), “Musaxxir al-bilod” da 317 ta, “Abdullanoma”da 321 ta tarixiy joy nomlari qayd etilgan. Shuningdek, ashtarxoniylar davri tarixiy adabiyotlaridan Muhammad Yusufning “Muqimxon tarixi”, Muhammad Aminning “Ubaydullanoma”, Muhammad Tolibning “Matlab ut-tolibin”, Abdurahmon Davlatning “Abulfayzxon tarixi” asarlaridagi tarixiy joy nomlarining miqdoriy tahlili tubandagi koʻrsatgichlarni berdi. “Muqimxon tarixi”da 155 ta, “Ubaydullanoma”da 197 ta, “Matlab uttolibin”da 289 ta, “Abulfayzxon tarixi”da 69 ta tarixiy joy nomlari, gidronimlar tilga olinadi. Ularning ayrimlari esa bir necha marotaba takror keladi. Xullas, ushbu asarlar toponimlar tarixini oʻrganish uchun diqqatga molik manba hisoblanadi. Mangʻit amirlari hukmronlik davri tavsifiga bagʻishlangan Ahmad Donishning (1827-1897) “Mangʻitlar sulolasining qisqacha tarixi”, Mirzo Somiyning (1838-1907) “Tarixi salotini mangʻitiya” asarlarida ham talaygina joy nomlari, katta-kichik shahar va qishloqlar tilga olinib, ba’zilarining muhim ijtimoiy-siyosiy voqealarga guvoh boʻlgani qayd etiladi. Jumladan, “Tarixi salotini mangʻitiya” da 161 ta joy nomi tilga olinadi⁵. Takror keladigan toponimlarni qoʻshib hisoblaganda ular soni 200 ga yaqinlashadi. Soʻngi oʻrta asrlar muallifi Sayyid Muhammad Nosiriddin toʻra qalamiga mansub “Tuhfat az-zoirin” va “Tahqiqoti arki Buxoro” asarlaridagi toponimik ma’lumotlar ayrim qishloq va mahallalar, Buxoro arki hududidagi toponimik ob’ektlarni lokalizatsiya qilish uchun foydalidir. Misol uchun “Tuhfat az-zoirin” shahardagi Fathobod, Hovuzi Gʻoziyon, Saripuli Shoʻriston, Xoja A’lam Narason, Ja’far Xoja, Abdulla Xoja, Domla Usmon (ikkinchi nomi Qozi Oʻrda), Mavlono Musti guzarlarining tarixiy oʻrni, shahar atrofdagi Qalti, Xudobod, Shovari, Suxor, Qasri Orifon va boshqa qishloqlarning Buxoro shahriga nisbatan geografik joylashuvini aniqlashga yordam beradi⁶. Oʻtmishda Qarshi va Mazor darvozalarining tashqi tarafi oraligʻida joylashgan va hozirda Daxmai bihishtiyon deb ataluvchi ziyoratgoh aslida Talli bihishtiyon (Jannatiylar tepaligi), deb nomlangani toʻgʻrisidagi ma’lumotlarni faqat “Tuhfat az-zoirin”da uchratish mumkin. “Tahqiqoti arki Buxoro” asari esa Buxoro arki ichidagi Chahor chaman, Childuxtaron, Haft sulton, Gʻazab qudugʻi singari toponimik ob’ektlar joylashuviga aniqlik kiritish imkonini beradi⁷ . Yuqorida e’tirof etilgan oʻrta asr manbalarining bir kemtik jihati ularda toponimlar etimologiyasi va lugʻaviy ma’nosining ochib berilmaganligidir. Rus sharqshunosligida Buxoroga maxsus tadqiqot ob’yekti sifatida qaralganligi uning nafaqat arxeologik, etnografik, tarixiy, balki toponimik jihatdan oʻrganishga ham keng yoʻl ochib berdi. Tadqiqotlarning barchasiga toʻxtalib oʻtishning iloji yoʻqligidan kelib chiqib, tarixiy toponimika masalalarini V.V.Bartol’dning ayrim ishlari misolida koʻrib chiqishni ma’qulroq hisoblaymiz. V.V.Bartol’d “Buxoro va uning atrofidagi islomdan oldingi sajdagohlar” nomli ishini Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari hamda boshqa qoʻlyozma manbalar asosida yozgan⁸. Olimning bu tadqiqotidagi toponimik ma’lumotlardan Buxoroni oʻrgangan keyingi davr tadqiqotchilari samarali foydalandilar. Buxoro shahri qadimiy darvozalarining nomi toʻgʻrisidagi ma’lumotlar hanuzgacha keng iste’molda. Uning “Buxoro. Uning yodgorliklari va ularning taqdiri”, “Turkiston madaniy hayoti tarixi”, “Oʻzbek xonliklari saroyidagi an’analar” nomli asarlarida tarixiy toponimika masalalari bir qadar ifoda etilgan. V.V.Bartol’dning Buxoro toponimikasiga doir ma’lumotlari muntazam toʻldirilib borilishi, eskilari oʻrnini zamonaviy tadqiqotlarda yoritilayotgan yangilari egallashi lozim, deb hisoblaymiz. Talabalarga zamonaviy ilmiy adabiyotlardan foydalanib borishni tavsiya etamiz. M.S.Andreev va O.D.Chexovich qalamiga mansub “Buxoro Arki” nomli kitob Buxoro arkining tarixiy binolari, saroy an’analari, amirning kundalik hayoti, ayniqsa arkning bizgacha etib kelmagan 80 foiz ma’muriy, xoʻjalik, maishiy ahamiyatga molik binolari toʻgʻrisida ma’lumot berish bilan birga, arkdagi toponimik ob’ektlar xususida diqqatga sazovor illyustrativ materiallarni taqdim etadi. Kitobda tilga olingan har bir toponimik ob’yekt muayyan vazifani bajarishga moʻljallangan funktsional bino hisoblanadi. Ulardan ayrimlarini keltirib oʻtamiz. Buxchaxona, darbonxona, duxtarxona yoki qizlar oʻrdasi, zargarxona, jilavxona, koʻrinishxona, koʻrpaxona, mehmonxona, miyonhovli, mirzoxona, nonxona, sayisxona, salavotxona, tagxona, toʻshakxona, farroshxona, xazinaxona, xarosxona, xobxona, childuxtaron, sharbatxona, elchixona, yakkamex, qogʻozxona, qorixona, qorovulxona, haram⁹. Qayd etilgan toponimlarning aksariyati bizgacha saqlanmagan. Ularni ushbu kitob asosida tiklash mumkin. N.A.Kislyakovning etnografik tadqiqotlar sirasiga kiruvchi “Патриархально-феодальные отношения среди оседлого сельского населения Бухарского ханства в конце XIX - начале XX века” nomli kitobida Buxoro xonligi bekliklari, bekliklar tarkibidagi amlokdorliklar, ayrim qishloqlar nomi koʻrsatiladi. Jumladan, Hisor bekligi 21 amlokdorlikka, Qarshi bekligi 15 amlokdorlikka, Koʻlob bekligi 8 amlokdorlikka boʻlinganligi va ularning nomlari keltiriladi. Masalan Qarshi bekligiga qarashli Qamashi, Kasbi, Maymanoq, Koson, Poʻloti, Parvona, Fayzobod, Beshkent, Jumabozor, Xonobod, Chim, Qorabogʻ kabi amlokdorliklar nomi tilga olinadi. Buxoro atrofidagi tuman yoki amlokdorliklardan Vardonze, Vobkent, Shofirkom, Gʻijduvon, Pirmast, Zandani, Romitan, Vangʻozi, Xayrobod, Qorakoʻl nomlari qayd etiladi. Muallif Gʻijduvon amlokdorligining ikkinchi nomi Xoʻjai Jahon ekanligini ta’kidlaydi¹⁰. Buxoro shahri toponimikasi masasalalarini oʻz ichiga olgan eng mukammal ilmiy nashr, shubhasiz, O.A.Suxaryevaning “Квартальная община Бухары” nomli asari hisoblanadi. Albatta asar mazmuni shahar etnografiyasi, tarixiy topografiyasi, ziyoratgohlarini aholi urf-odat va an’analari bilan uygʻun holda oʻrganishga yoʻnaltirilganligi yaxshi ma’lum. Lekin toponimika muammosini muallif nazardan qochirmagan. Asarda Buxoro shahridagi 220 ta guzarning nomi, nomlarning lugʻaviy va ijtimoiy ma’nolari beriladi. Buxoro shahri mudofaa devorlari boʻylab joylashgan guzarlarning bizgacha etib kelmagan nomlarini qayta tiklash uchun bu asar ahamiyatining beqiyosligi tabiiy. Asarda zikr etilgan Qozi Nuriddin, Imom Qozixon, Qarokamol, Mir Toxuri, Xossa Poʻlod, Nazarcha, Kofar-rabod, Xoʻja Qurbon, Qozi Mir Hoshim, Askarbiy, Takiya Ahmad, Dodxoh, Ahmadi Jom, Qobul Ato, Xoʻja Gʻunjori, Qalmoqon, Muddao, Oʻzbek Xoʻja, Charmgaron, Dastorbandon guzarlari nomi shular jumlasidandir. Buxoro shahri guzarlari xaritasining ilova qilinishi ushbu asar ilmiy qimmatini va unga boʻlgan ma’rifiy ehtiyojni yanada oshiradi.
Oʻtgan asrning 70-yillari toponimika muammosining dolzarb kasb etganligi Z.Doʻsimov va X.Egamovlar hamkorlikda chop etgan “Joy nomlarining qisqacha izohli lugʻati” misolida ham namoyon boʻladi. Aytish joizki, maktab oʻquvchilariga moʻljallangan bu lugʻatda sobiq Ittifoq hududida joylashgan ayrim shahar, qishloq, toʻqay, daryo, tepalik, qoʻrgʻon nomlariga sharh berishga asosiy e’tibor qaratilgan. Shu bilan birga mamlakatimizdagi, shu jumladan, Buxoro vohasidagi shahar qishloqlar nomi va ularning lugʻaviy ma’nosi oʻz ifodasini topgan. Buxoro vohasiga taalluqli Varaxsha, Vardonze, Vobkent, Galaosiyo, Dekdavon, Jondor, Joʻybor, Joʻyi moʻliyon, Zarangori, Machitbaland, Mirobod, Olot, Tomdi, Xayrobodcha, Xalach toponimlari bunga misol boʻladi. Lugʻat Buxoro vohasi toponimlarini toʻliq qamrab olmasa-da, qoʻshimcha ma’lumotlar berishi bilan e’tiborga loyiq. Oʻtgan asrning 80-yillari Markaziy Osiyo tomonimlari tarixini oʻrganish borasida bir necha ishlar e’lon qilinganligi bu sohaga e’tiborning barqarorligidan dalolat beradi. Shu oʻrinda N.A.Axunovning “Этнотопонимы–важный исторический источник”, X.N.Bababekovning “К этимологии топонима «Коканд»”, S.K.Karaevning “Древнетюркские названия Средней Азии”, A.Turgunovning “К этимологии топонима «Андижан»”, X.Xasanovning “К этимологии названия «Тянь-Шань»”¹¹ singari ishlarini ta’kidlash oʻrinli. Bularda mamlakatimiz hududlaridagi joy nomlarining kelib chiqishi, lugʻaviy ma’nosi, etnotoponimlar va ularning mamlakatimiz viloyatlari kesimidagi salmogʻi masalalari tarixiy manbalar, arxiv materiallari va ilmiy adabiyotlar asosida keng ochib berilgan. Tarixiy joy nomlarini oʻrganishda akademik yoʻnalish kasb etuvchi ushbu nashrlarning ahamiyati beqiyos.