Buxoro turizm va madaniy meros texnikumi budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi

2.13.1-rasm. Tovar –moddiy zahiralarni hisobdan chiqarishni xujjatlashtirishning sxematik ko‘rinishi.

O‘lchash dalolatnomalari bilan yonilg‘ining belgilangan sarflash me’yorlari taqqoslanganda kamomad chiqsa, tashkilot rahbari ortiqcha sarflash sababini aniqlash tadbirlarini, tegishli hollarda esa, aybdor shaxslardan undirish choralarini ko‘radi;
Yo‘l varaqasi sarflangan barcha turdagi yoqilg‘ini hisobdan o‘chirish uchun ishlatiladi. Yoqilg‘i qancha sarf bo‘lgan bo‘lsa, shuncha
hisobdan o‘chiriladi, bunda, saraflangan yoqilg‘i miqdori avtomobillarning markalari uchun o‘rnatilgan tartibda tasdiqlangan me’yorlardan ortiq bo‘lmasligi kerak.
Tovar-moddiy zaxiralarni hisobdan chiqarilishi buxgalteriya o‘tkazmalarida quyidagicha aks ettiriladi.

№	Muomalalar mazmuni				Dt	Kt	Asos xujjat	bo‘luvchi
Sotish
1	Tovar moddiy zaxiralar sotilishini aks ettirish xaqiqiy qiymati				201	06- schyotning tegishli subschyotla ri	Yuk xati, buxgalteriya ma’lumotnoma- si
2	Tovar moddiy zaxiralar sotish qiymati				15- schyotning tegishli subschyotla ri	201	Yuk xati
3	Bir vaqtning o‘zida 50 foizi tegishli byudjet daromadiga hisoblangan summa				201	160	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
4	Bir vaqtning o‘zida tashkilotga tegishli 50 foizi daromadga o‘tkazilganda				201	272	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
5	Pul mablag‘larini kelib tushganda				113	15- schyotning tegishli subschyotla ri	Shaxsiy hisobvaraqdan ko‘chirma
6	50 foiz byudjetga hisoblangan summalarni o‘tkazib berilishi				160	113	Shaxsiy hisobvaraqdan ko‘chirma
7	Tovar moddiy zaxiralarni sotilishidan ko‘rilgan salbiy moliyaviy natija (zarar)				231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotla rning tegishlis i	201	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
8	Sotilgan tannarxi	tayyor	maxsulotning	xaqiqiy	200	050	Yuk xati, buxgalteriya

						ma’lumotnoma- si
9	Tayyor maxsulotni sotish qiymati		15- schyotning tegishli subschyotla ri		200	Yuk xati
1 0	Tayyor maxsulotni sotishdan pul mablag‘larini kelib tushganda		112		15- schyotning tegishli subschyotla ri	Shaxsiy hisobvaraqdan ko‘chirma
1 1	Tayyor maxsulotni sotilishidan ko‘rilgan ijobiy moliyaviy natija (foyda)		200		262	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
1 2	Tayyor maxsulotni sotilishidan ko‘rilgan salbiy moliyaviy natija (zarar)		261		200	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
Beg‘araz berish
	Tovar moddiy zaxiralarni beg‘araz berish		231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotla rning tegishlis i		05, 06 schyotlarni ng tegishli subschyotla ri	Yuk xati, hisobdan chiqarish dalolatnoma- lari
Sarflanishi, saqlash muddati tugagach yaroqsizligi sababli, jismonan va ma’nan eskirganligi natijasida tugatish (yo‘q qilish)
1	Sarflanishi, yaroqsiz holatga kelishi sababli tovar moddiy zaxiralarni hisobdan chiqarish		231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotla rning tegishlis i		05, 06 schyotlarni ng tegishli subschyotla ri	Yuk xati (talabnoma), hisobdan chiqarish dalolatnomalar i va boshqalar
Kamomad, yo‘qotish yoki shikastlanish (sinish, bo‘linish) aniqlanishi
1	Inventarizatsiya natijasida kamomad chiqqan tovar-moddiy zahiralarning chiqim qilinishi	231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotlar -ning tegishlisi		05,06 schyotlarnin g tegishli subschyotlar i		Inventarizatsiya dalolatnomasi
2	Inventarizatsiya natijasida kamomad	231, 241,		05,06		Inventarizatsiya

	chiqqan byudjet mablag‘lari hisobidan sotib olingan yoki sotib olinish manbasi noaniq bo‘lgan tovar-moddiy zaxiralar summasiga (agarda moddiy javobgar shaxsdan undirilsa): a) kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarning qiymatini hisobdan chiqarilishi	251, 261 yoki 271 subschyotlar -ning tegishlisi	schyotlarnin g tegishli subschyotlar i	dalolatnomasi
	b) aybdor shaxsdan undiriladigan summaning byudjet daromadlariga hisoblanishi	170	160	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
	v) aybdor shaxs tomonidan kamomad summasini to‘lanishi	pul mablag‘lari ni hisobga oluvchi subschyotlar	170	Shaxsiy hisobvaraqdan ko‘chirma
	g) mablag‘larni byudjet daromadiga o‘tkazib berilishi	160	pul mablag‘lari ni hisobga oluvchi subschyotlar	Shaxsiy hisobvaraqdan ko‘chirma
	Moddiy javobgar shaxs kamomad chiqishida aybdor deb tan olingan holda (agarda tovar-moddiy zaxiralar byudjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan xarid qilingan bo‘lsa): a) kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarning qiymatini hisobdan chiqarilishi	170	05,06 schyotlarnin g tegishli subschyotlar i	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
	b) agarda, mazkur tovar-moddiy zaxiralarning qoldiq qiymati moddiy javobgar shaxs hisobiga olib borilgan summadan kam bo‘lsa	170	272	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
	v) agarda, mazkur tovar-moddiy zaxiralarning qoldiq qiymati moddiy javobgar shaxs hisobiga olib borilgan summadan ko‘p bo‘lsa	231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotlar -ning tegishlisi	170	Buxgalteriya ma’lumotnoma- si
	g) aybdor shaxs tomonidan kamomad summasining to‘lanishi	pul mablag‘lari ni hisobga oluvchi	170	Shaxsiy hisobvaraqdan ko‘chirma

subschyotlar

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Tovar-moddiy zahiralar qaysi xolatlarda tashkilot balansidan hisobdan chiqariladi?
   
2. 
   Tovar-moddiy boyliklarni ya’ni material qiymatliklarni sotishdan olingan mablag‘lar qanday taqsimlanadi?
   
3. 
   Tovar – moddiy zahiralarni hisobdan chiqarilishi jarayonini xujjatlashtirishni tushuntirib bering?
   
4. 
   Tovar – moddiy zahiralarni hisobdan chiqarilishi jarayonini buxgalteriya yozuvlarida aks ettirilishini tushuntirib bering?
   

8. Tovar (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish xarajatlari hisobi

Byudjet tashkilotlariga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-sonli “Byudjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq faoliyat turi bo‘yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish imkoniyati berilgan. Faoliyat turiga ko‘ra tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotishdan olingan daromadlar Byudjet tashkilotini rivojlantirish jamg‘armasiga tushadi hamda amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq hisobga olinadi. Mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish hamda ishlar bajarishga qilinadigan xarajatlar va ularning tannarxini shakllantirish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qaroriga muvofiq amalga oshiriladi.
Mahsulot(ish,xizmat) lar ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:
a) ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda);
b) ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari, shu jumladan ular bo‘yicha hisoblangan yagona ijtimoiy to‘lov summalari;
v) ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan asosiy vositalar eskirishi summasi;
g) ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Sotish xarajatlari, tashkilotni boshqarish bo‘yicha umumiy xarajatlar (ma’muriy xarajatlar), boshqa operatsion xarajatlar, moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar va favqulodda zararlar mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydi.
Tovar(ish,xizmat) lar ishlab chiqarish xarajatlari tannarxni aniqlash usullari bo‘yicha umumlashtiriladi.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari bo‘lib: oddiy, me’yoriy, buyurtma, bosqichli usullar hisoblanadi.
Tannarxni aniqlashning oddiy usuli qo‘llanilganda hisobot davridagi barcha ishlab chiqarish xarajatlari barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) birligining tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari summasini ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) birliklarining umumiy miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan hisoblab chiqariladi.
Tannarxni aniqlashning me’yoriy usuli xom ashyo, materiallar, mehnat va ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishning belgilangan me’yorlari bo‘yicha xarajatlarni hisobga olishga asoslangan. Me’yornomalar vaqti-vaqti bilan tahlil qilib turiladi va zarur hollarda joriy shart-sharoitlarga muvofiq qaytadan ko‘rib chiqiladi.
Tannarxni aniqlashning buyurtma usuli ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot (ish, xizmat) (bir xildagi mahsulotlar guruhi)ga doir alohida buyurtmalar bo‘yicha identifikatsiyalanadigan va hisobga olinadigan yakka tartibdagi va mayda turkumli ishlab chiqarishga ega bo‘lgan tashkilotlarda qo‘llanadi. Buyurtmaning ob’ekti bo‘lib mahsulot (ish, xizmat), bir xildagi mahsulot (ish, xizmat)ning mayda turkumlari yoki ta’mirlash, montaj va eksperimental ishlar hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzoq davom etadigan yirik mahsulotlarni tayyorlashda buyurtmalar yaxlit mahsulotga emas, balki uning tugallangan konstruksiyalarga ega bo‘lgan alohida agregatlari, uzellariga berilishi mumkin. Tannarxni aniqlashning ushbu usulida barcha xarajatlar buyurtmaning yakunlanishiga qadar to‘laligicha tugallanmagan ishlab chiqarish deb hisoblanadi. Buyurtma birligining
tannarxi uning bajarilishi (mahsulot ishlab chiqarilishi, ishlar bajarilishi yoki xizmatlar ko‘rsatilishi) tugallangandan keyin aniqlanadi. Buyurtma bo‘yicha xarajatlarning butun summasi uning tannarxini tashkil qiladi (2.14.1-rasm).

Сотилган махсулот таннахи