Buxoro psixologiya va xorijiy tilla r instituti

Samarali muomalaning texnikasi va
texnologiyasy

Ma’lumki, muloqotning maqsadi va uning qay darajada amalga oshirilishiga ko‘ra samaradorligi haqida
fikr bildirish mumkin. Ya’ni muloqot ehtiyojlaridan
kelib chiqib uning qondirilishi, muammo yechimi bilan
bog‘liq vazifalarning bajarishiga asoslanib, muloqotning samarali yoki samarasizligi to‘grisida xulosa
chiqarsa bo‘ladi. Shaxslararo munosabat muloqotga kirishuvchilarning o‘zaro bir-birlarini tushunishga olib kelsa, bunday o‘zaro munosabatlar samarali va foydali
hisoblanadi.
Muomalaga kirishuvchi tomonlarning o‘zaro birbirlarini tushunishga olib keluvchi yo‘l yoki marom o‘z
navbatida o‘sha shaxslarning o‘zaro bir-birlarini mavqe
bo‘yicha bilishni ta’minlaydi. Muloqotning psixologik
tizimidan shu narsa ma’lumki, uning uch asosiy qismi,
ya’ni muomala sub’ektlarining o‘zaro bir-birlari bilan
axborot, hissiy kechinmalar va fikr almashinuvini
ta’minlovchi kommunikativ, o‘zaro bir-birlarining xulq
atvorlariga ta’sirlarini belgilovchi interaktiv va
bir-birlarini to‘g‘riroq, aniqroq idrok qilish va baholashlarini ta’minlovchi perseptiv tomoni mavjud. Ushbu
tizimning har bir tomoni muomalaning zaruriy va
muhim tarkiblari hisoblanib, uning uchinchi bo‘lagi shaxslararo ta’sir o‘tkazish uchun juda muhimdir. Chunki muomalaga kirishuvchi shaxslar bir-birlarini yaxshi tushunishlari uchun, avvalo, suhbatdoshning yuzi, hissiy kechinmalarini idrok qilgan holda fikran uning mavqeida
tura bilishi, o‘zini uning o‘rnida his qilib, o‘zida hukm
surayotgan his-tuyg‘ular doirasida uning holatiga kirishga intilish (identifikatsiya), qolaversa, bu jarayonda
individual va ijtimoiy ongda mavjud bo‘lgan mutlaq
stereotip, ongda o‘rnashib qolgan tasavvurlardan foydalanishi (stereotipizatsiya) ushbu jarayon tugri kechishini
ta’minlab turadi. Lekin bu jarayonlar shunchalik tez va
qisqa fursatda kechadiki, shaxs ba’zan o‘zidagi ana shunday qiyoslashlarni ongsiz ravishda, hayotiy tajriba
orqali o‘rnashib qolgan shablonlar - qoliplar asosida
amalga oshiradi/shuning uchun ayrim xollarda muloqot
samarasiz yoki xato kechishi mumki^. Ana shunday xatoliklarga olib keluvchi jarayon ijtimoiy psixologiyada kauzal atributsiya deb atalib, uning mohiyatini shaxsning
ko‘pincha o‘z xissiy kechinmalari va tasavvurlarida o‘rnashib qolgan qoliplardan noto‘g‘ri foydalanish natijasi
tashkil qiladi. Masalan, tashqi qiyofasi ko‘rimsiz talabaning imtihon savollariga javob berayotganligini idrok qilgan professor, negadir, uning qoniqarsiz javob
berishi, bilimi yetarli emasligi xaqidagi noto‘g‘ri tasavvurga ega ekanligi kauzal atributsiyaning aynan o‘zidir.
Ana shunday jihatlarning oldini olish va muloqotning
samaradorligini oshirish maqsadida uning ijtimoiy
psixologik omillarini hisobga olish va shu asosda har
bir shaxsning ijtimoiy bilimdonligini yuksaltirish
amaliy ahamiyatga ega.
Muomala jarayonining samaradorligini ta’minlovchi
ijtimoiy psixologik omillar ichida shaxsning muloqot
maromini egallash ko‘rsatkichi muhim o‘rin tutadi. Bu
sifat muloqot savodsizligiga zid bo‘lib, oxirgi xislat
quyidagi omillarga bog‘liq: 1) o‘zgalar mavqeida tura
olmaslik, ularning hissiy kechinmalari, tuyg‘ulari va
munosabatlariga befarqlik; 2) o‘z his tuyg‘ulari va
munosabatlarini boshqara olmasligi, o‘z-o‘ziga mas’uliyatning yo‘qligi, o‘z-o‘zini tahlil qilish imkonining
zaifligi; 3) suhbatda har bir inson uchun bir qarashda
tabiiy hisoblangan nutq qobiliyatining yo‘qligi, ya’ni
fikr-mulohazalardagi mantiq va uzviylikning mavjud
emasligi; 4) eshitish qobiliyatining kuchsizligi, ya’ni
birovga murojaat ma’nosida gapirish qanchalik buyuk
fazilat va mas’uliyatli faoliyat bo‘lsa, o‘zgalarni,
suhbatdoshni tinglash ham shaxsdan qator sifatlarni
talab qiladiki, tinglay olish uquvi Hs1m suhbatni o‘ziga
og‘dirishning muhim omilidir*,
Yuqoridagi omillarning kuchiga e’tiborsizlik, o‘zgalar mavqeida tura olmaslik muomalada sub’ektiv hodisani keltirib ch^qaradi. Shuning uchun ham to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilgan samarali muloqot va uni ta’minlovchi yo‘l va
vositalar ikkita asosiy kamchilikni bartaraf etishga
xizmat qiladi;
- har bir shaxs tafakkurining muqobil bo‘lishi mumkinligini anglashi, ya’ni suhbatdosh avval boshdan o‘zgalarda ham o‘zining fikriga qarama-qarshi fikr bo‘lishi
mumkinligini tushunishi va bu narsa bilan hisoblashishi
zarurligi;
- o‘z fikrlari va harakatlarining motivlari, ularning asl sabablarini anglash imkoniyati, ya’ni har bir
shaxeda o‘z shaxsiy tajribasi, hayotga sub’ektiv munosabatlari oqibatida “Ego” - ehtiyojlar majmui shakllanib
boradiki, u boshqalardagi ayni shunday ehtiyojlarga tubdan qarama-qarshi yoki qisman ziddiyatli bo‘lishi mumkin.
Yuqoridagi ikki holatning mavjudligini anglash
ijtimoiy vaziyatlarda sodir bo‘lishi ehtimoli mavjud
xatoliklar va atributsiyalarning oldini oladi. Shunisi
xarakterliki, aynan qarama-qarshi mavqelarning bo‘lishi
aslida hayotimizning mazmuni va uning serqirraligini
anglatadi. Hayotiy, amaliy muomala qarashlarning aynan
bir xilligini emas, balki ularning o‘zaro solishtirish
imkonini beradi. Ana shunday muloqotning samarasi
tufayli odam turli ijtimoiy psixologik vaziyatlarda
egiluvchan va moslashuvchan sifatlari bilan ongli ravishda shaxslararo ziddiyatlar va nizolarni bartaraf
etadi.
Gap muomalaning samaradorligi va uning omillari
to‘grisida borar ekan, shu o‘rinda uning strategiyasi va
taktikasi tushunchalariga bir oz izoh berish joiz. Muomala strategiyasi deganda, uning qanday shaklda o‘tishi
tushuniladi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, uning
quyidagi shakllari farqlanadi: dialog yoki monolog;
ochiq yoki intim (sirli, yashirin); roll i yoki shaxsiy
norasmiy xabilar.
Muomala texnikasi deganda, uning samarasini ta’minlovchi psixologik omillar, vositalar, usullar tushuniladi. Bu shaxs yoki guruhning kommuniktiv malakalari
va ko‘nikmalari yig‘indisidan iborat bo‘lib, eng avvalo
nutq qobiliyati yoki eshitish uquvi, ularning jozibali va
ta’sirchan chiqishida qo‘llaniladigan barcha hissiy-emotsi-
onal va psixologik-xarakterologik uslublar kiradi.
Shunday “texnikaning yo‘qligi” shaxsning bevosita ruhiy
kechinmalari va holatida namoyon bo‘ladi va unda havotirlik, hadiksirash, odamovilik, muloqotdagi omilik
xislatlarini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, muomalaning texnikasi deganda, ushbu jarayonda bevosita
ishtirok etayotgan yoki aniqroq qilib aytganda, qo‘llaniladigan nutqiy-verbal yoki nutqsiz-noverbal vositalar
nazarda tutiladi. Ma’lumki, odamlar o‘zaro muloqotga
kirishganida, eng samarali va tabiiy so‘zlashish vositasi
bo‘lmish nutqdan foydalanadilar, uning ta’sirchanligi va
kuchi, tabiiy, o‘sha so‘zlovchilarning malakalariga, tajribasiga va hayotiy ko‘nikmalariga, til boyliklaridan qay
darajada omilkorona foydalana olishlariga bog‘liq.
O‘zbek tili shu qadar jozibali, go‘zal va boyki, notiqlik
mahorati uning barcha imkoniyatlaridan o‘z o‘rnida va
mohirlik bilan foydalanishiga bogliq. Lekin ana shu
nutqiy muloqot o‘z navbatida uni hissiy jihatdan to‘ldiruvchi nutqsiz-noverbal vositalar bilan ham boyitiladiki, unga o‘sha suhbatdoshlarning bir-birlariga nisbatan fazoviy joylashishlaridan tortib, to tovushlar,
intonatsiyalar, to‘xtalishlar, ohanglar va emotsional
qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari kiradi. Nutqda ishlatiladigan pauza - to‘xtalishlar yoki yuz ifodalari - mimikalarining o‘rinli ishlatilishi suhbatdoshni ruhan muloqotdosh sherigiga yaqinlashtiradi yoki noo‘rin ishlatilgan muqomlar, ortiqcha harakatlar hissiy kechinishlar
uni qoniqtirmasligi, suhbatdoshini esa zeriktirishi
tabiiy holdir.
Shuning uchun ham muomalaga maqsadli o‘rgatishda
suhbat strategiyasi va texnikasi masalalarini oldindan
aniqlash kaia amaliy ahamiyatga ega.
Ko‘p mutaxassislar so‘zlash san’ati (mahorati) ta’sirchanligini hisobga oladilar-da, lekin eshitish uquvi va
uning texnikasiga yuzaki qaraydilar. Zero, eshitish yoki
tinglashning ham o‘ziga xos nozik tomonlari mavjud. Avvalo, eshitish yoki tinglash gapirish uchun mavjud yoki tinglash esa - tushunish uchun darkor. Bu ikki holatda tinglovchining yuz ifodasidan tortib, to o‘zini his qilishlari
barchasi farq qiladi. Tinglovchi suhbatdoshini fikr
almashish uchun tinglaganda, uning diqqati shu darajada
tarang bo‘ladiki, natijada u to 'biror luqma yoki aniq
bir fikr to‘plamaguncha, uni tinglayveradi. Ikkinchi holat - axborotni tushunish uchun tinglaganda esa emotsional
kechinmalar yoki luqmalar har bir fikrga aniqlik kiritish, uning mohiyatiga to‘liq yetib borish uchun ishlatiladi,
bunda tinglovchining suhbatdoshga nisbatan mavqei oldingisidan ancha sust kechadi.
Bundan tashqari, tinglash texnikasi haqida ran ketganda, uning ikki bosqichi farqlanadi: qo‘llab-quvvatlash
bosqichi va sharhlash bosqichi. Birinchi bosqichning
mohiyati asosan suhbatdoshga tashabbusni berish va uning
fikrlg1rini oxirigacha bayon etishga imkoniyat berish
bo‘lib, bunda quyidagi vositalar qo‘llaniladi:
- “aks sado” - har bir jumla yoki fikr oxirida uning
oxirgi so‘zlarini qaytarib turish;
- ma’qullovchi yoki e’tiroz bildiruvchi luqmalar, qaytariluvchi so‘zlar bilan suhbatdosh fikrlarini^ xissiy ma’qullash. Masalan, “Qarang-a!”, “Qoyil!”, “ Yo‘g‘-e!”
kabilar.
- “chorlash va quvvatlash” vositasi ham ayrim luqmalardan iborat bo‘ladi, masalan, “Keyin nima bo‘ldi?!" ,
“Yana-chi?” , “Yashang!" singarilar.
- “aniqlik kirituvchi savollar” - masalan, “Nima demoqchisiz?” yoki “Aniq maqsadingiz nima ekan, o‘zi?” va
hokazo.
- “qo‘shimcha luqmalar” - bunda gapning mazmunidan kelib chiqib, ayrim aniqliklar kiritiladi. Masalan, “Men
ham eshitganim bor, bu haqda”, “Qani, qolganini ham
eshitaylik-chi?”...
Bu vositalardan farqli o‘laroq, sharhlash bosqichida
tinglovchi o‘z mavqei va munosabatini to‘laroq bayon etishga harakat qiladi. Bunda tinglovchi tanqidiy mulohaza
ham kiritishi mumkin (“ Yo‘g‘-e, unchalik emasdir?”), yoki
aniq fikrni ma’qullaydi, e’tiroz bildiradi (“Sizni
tushundim, ... demoqchisiz-da?”, yoki “Albatta, shunday...”).
Bundan tashqari, u tinglash jarayonida suhbatdoshining
fikrlarini tahlil qilishi (“Ha, endi Sizni tushundim,

chui men ham

maslahatlarni bildirishi (“Sizni o‘rningizda suhbatdosh fikrlarini o‘z so‘zlari bilan

qaytarishi yoki aytilganlarning yo‘nalishini o‘zgartirish
maqsadida boshqa predmetga ko‘chirishi yoki hazilga aylantirishi mumkin. Yuqoridagi holatlar, suhbatning
jonli, mazmunli va samarali kechishini tabiy ravishda
ta’minlaydi. Ijtimoiy psixologik trening orqali
odamlarni muomalaga tayyorlaganda, albatta, yuqoridagi
omillarning barchasi inobatga olinishi zarur.