Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

17.2. Asosiy hisoblamalar tizimi 
Hisoblamalar  MHTning  eng  muhim  qismi  hisoblanadi.  Ularda 
institutsional birliklar yoki korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, uy xo`jaliklari 
va  h.k.lar  amalga  oshirgan  iqtisodiy  operatsiyalar  qayd  etiladi.  Qayd  etilgan 
operatsiyalar  shu  mamlakat  rezidentlari  yoki  xorij  mamlakatlar  rezidentlari 
orasida amalga oshirilgan bo`lishi mumkin. 
Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli 
bo`lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo`ladi, masalan, iste`mol, 
jamg’arish,  eksport  va  h.k.  ba`zi  yozuvlar  iqtisodiy  operatsiyalarga  tegishli 
bo`lmagan  (bunda  ikki  va  undan  ortiq  institutsional  birliklar  orasidagi  ixtiyoriy 
ravishdagi  o`zaro  bog’lanish  nazarda  tutiladi),  balki  ekstraordinar  hodisalar 
(yong’in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida aktivlar hajmining o`zgarishini aks 
ettirishi mumkin. 
Hisoblamalardagi  ayrim  qayd  etishlar  –  iqtisodiy  jarayonlar  har  xil 
tomonlarini  aks  ettiruvchi  har  xil  analitik  jamlovchi  ko`rsatkichlar  ham  bo`lishi 
mumkin.  Bu  ko`rsatkichlarning  ko`pchiligi,  masalan,  qo`shilgan  qiymat, 
jamg’arish,  birlamchi  daromadlar  balans  usuli  bilan  yoki  resurs  qismi  summasi 
bilan,  ulardan  foydalanish  qismi  orasidagi  farq  sifatida  yoziladi.  YUqorida  qayd 
etilganidek, butun iqtisodiyotga taalluqli bo`lgan ko`rsatkichlar: masalan, YAIM, 
milliy  daromad,  milliy  boylik  kabi  ko`rsatkichlar  agregat  ko`rsatkichlar  bo`lib 
hisoblanadi. 
Tuzilishi bo`yicha MHT hisoblamalari buxgalteriya hisobi hisoblamalariga 
o`xshaydi.  Ular  T-formasiga  ega bo`lib,  ularni  balanslashtirishning  ikki  xil usuli 

---

 
176 
mavjud. Ularning ba`zilari balans usulida yoki balanslashtiruvchi modda so`ngra, 
keyingi hisoblama uchun boshlovchi modda bo`lib hisoblanadi. 
Boshqa  hisoblamalar  «aniqlash  bo`yicha»  balanslashtiriladi.  Buning 
mohiyati  shundaki,  unda  hisoblamaning  resurs  qismi  bilan,  ulardan  foydalanish 
qismi  orasidagi  farq  aniqlanadi.  SHunday  hisoblamalardan  biri  «tovar  va 
xizmatlar»  hisoblamasidir.  U  tovarlar  va  xizmatlarni  har  xil  maqsadlarda 
foydalanishni  aks  ettiradi:  iste`mol,  jamg’arish  va  boshqalar.  Bu  hisoblamada 
balanslashtiruvchi  modda  bo`lmaydi.  Ammo  agar  moddalar  to`g’ri  aniqlansa, 
hisoblama  avtomatik  ravishda  balanslashadi.  Agar  balanslashmay  qolsa,  u  holda 
hisob-kitob ishlarida noaniqliklarga yo`l qo`yilgan bo`ladi. 
MHT  hisoblamalarida  ikki  tomonni  bir-biridan  ajratish  lozim  bo`ladi: 
resurslar  va  resurslardan  foydalanish  (bunda  «buxgalteriya  hisobidagi  debet  va 
kredit  emas).  Qayd  etish  lozimki,  har  bir  hisoblamadagi  resurslardagi  yozuvlar 
yig’indisi, resurslardan foydalanishdagi yozuvlar yig’indisiga teng bo`lishi shart. 
MHTda  hisoblamalarning  aniq  tasnifi  mavjud.  Quyidagi  hisoblamalar 
guruhini bir-biridan ajratish lozim: 

  iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar; 

  iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar; 

  ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar; 

  butun iqtisodiyot uchun hisoblamalar (yig’ma hisoblamalar). 
Iqtisodiyot  sektorlari  uchun  hisoblamalar,  o`z  navbatida  quyidagi 
guruhlarga ajratiladi: 

  joriy hisoblamalar; 

  jamg’arish hisoblamalar; 

  aktivlar va passivlar balanslari. 
Joriy hisoblamalar quyidagilarni o`z ichiga oladi: 

  ishlab chiqarish hisoblamasi; 

  daromadlarni hosil bo`lishi; 

  daromadlarni birlamchi taqsimlash; 

  daromadlarni pul formada qayta taqsimlash; 

  ixtiyordagi daromadlardan pul formada foydalanish; 

  daromadlarni natural formada qayta taqsimlash; 

  tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamalari. 
Jamg’arish hisoblamalari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 

  kapital bilan operatsiyalar hisoblamalari; 

  moliyaviy hisoblama; 

  aktiv va passivlardagi boshqa o`zgarishlar hisoblamalari; 
a) aktiv va passivlardagi boshqa o`zgarishlar hisoblamalari; 
b) aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari. 
Aktiv va passivlar balanslari o`z ichiga quyidagilarni oladi: 

  davr boshidagi aktiv va passivlar balansi; 

  davr oxiridagi aktiv va passivlar balansi. 
Endi har bir joriy hisoblamalarni ko`rib chiqamiz: