Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

 
12.3. Aholi tarkibi statistikasi 
Aholining  yoshi  va  jinsi  bo`yicha  tarkibi  muhim  demografik 
xarakteristikasi bo`lib hisoblanadi. Mamlakat aholisining yoshi va jinsi bo`yicha 
tarkibi  har  kalendar  yilning  boshida,  aholi  soni  aniqlangach  hisoblanadi. 
Hisoblash,  aholisi  100  mingdan  ortiq  bo`lgan  shaharlar  va  viloyatlar  bo`yicha 
amalga oshiriladi. 
Yosh  tarkibi  odatda  quyidagi  variantlarda  beriladi:  bir  yilliklar,  besh  va 
o`n yoshlar. Mehnatga layoqatli yoshdan kichik bo`lganlar, mexnat yoshidagilar 
va mehnat yoshidan o`tganlar guruhlari bir-biridan ajratiladi. 
Odatda  bunday  guruhlashga  qo`shimcha  sifatida  maxsus  grafiklar-jinsi-
yoshi  piramidalari  tuziladi.  Ular  yosh  tarkibini  ko`rinarli  ravishda  qayta  ishlab 
chiqadilar, ularni demografiyasi zonalarini aniqlaydilar (Chizma 1). 
Aholining  o`rtacha  yoshi  o`rtacha  tortilgan  arifmetik  formula  bo`yicha 
aniqlanadi: 
V=

V
i 
x A
i
: 

A
i
 
Bunda, A
i
 – i– yoshdagi aholi soni 
V
i 
– yosh ko`rsatkichi 

V
i 
x A
i
 – odam – yilning umumiy soni –  ma’lum  yoshdagi odam sonini 
shu yoshga ko`paytmasi 

---

 
118 

A
i
 – aholining umumiy soni 
 
 
 
85+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
80-84 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
75-79 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
70-74 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
65-69 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
60-64 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
55-59 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
50-54 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
45-49 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
40-44 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
35-39 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
30-34 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
25-29 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20-24 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
15-19 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
10-14 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
0-4 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
erkaklar 
300 000 
100 000 
100 000 
300 000 
500 000 
0 
0 
aёllar 
 
 
500 000 
01.01.2000 y.ga 
15.01.1970 y.ga 
16-чизма. Ўзбекистон аҳолисининг жинси ва ёш таркиби 

---

 
119 
 
 
O`zbekiston  aholisi  tarkibini  o`ziga  xos  xususiyatlari  shundan  iboratki, 
unda  yoshlar  (16  yoshgacha)  va  pensionerlar  (60  yoshdan  yuqori)  salmog’i 
yuqori. 60 yoshdan so`ng esa umumiy aholi sonida ayollar salmog’i yuqoriroq. 
Aholi  sonini  yoshi  bo`yicha  guruhlarga  ko`paytirib  ham  hisoblash 
mumkin. O` holda yoshi kattaligi (V
i
) sifatida yosh intervalining o`rtasi olinadi. 
Masalan,  «A»  tuman  aholisining  yoshi  bo`yicha  soni  berilgan.  Aholining 
o`rtacha yoshini hisoblash lozim bo`lsin. 
 
Yoshi, yili 
Aholi soni, 
ming kishi 
Yosh intervalining 
o`rtasi 
Kishi - yosh soni 
1 
2 
3 
4=2x3 
0-4 
5-9 
10-14 
15-19 
20-25 
------ 
100 yosh va 
undan katta 
442,0  
401,0 
431,4 
426,8 
451,8 
------ 
0,4 
 
2,5 
7,5 
12,5 
17,5 
22,5 
------ 
103,5 
 
1105,0 
3007,5 
5392,5 
7469,0 
10165,5 
 
41,4 
 
Jami 
5728,6 
- 
17185,8 
 
Echim:  Jadval  ma’lumotlariga  qaraganda  tuman  aholisining  o`rtacha 
yoshi teng: 
V=17185,8:5728,6=30,0 yosh 
 
12.4. Aholining tabiiy harakati statistikasi 
Har qanday hududning aholi soni uning tuzilishi, tug’ilishi, vafot etishi va 
migratsiyasi  hisobiga  o`zgarib  turadi.  Aholi  sonini  tug’ilishlar  va  vafot  etishlar 
hisobiga o`zgarishi aholining tabiiy harakati deb ataladi. 
Aholining  tabiiy  harakati  avvalo  mutloq  ko`rsatkichlar  bilan  ifodalanadi: 
tug’ilishlar  soni  –  T,  vafot  etganlar  soni  –  VE,  tabiiy  o`sish  soni  –  (T-VE). 
SHular qatoriga nikohdan o`tganlar soni – NO`t va nikohdan o`chganlar soni – 
NO`ch ko`rsatkichlari ham kiradi. 
Aholining  tug’ilishi,  vafot  etishi  va  tabiiy  o`sish  darajasi  va  o`zgarishi 
kishilar 
hayotining 
ijtimoiy-iqtisodiy 
shart-sharoitlariga 
bog’liq. 
Bu 
ko`rsatkichlar avvalo ma’lum davr (masalan, bir yil) uchun mutloq miqdorlarda 
aniqlanadi  va  shu  jarayonlar  xaqida  ma’lum  fikr  yuritish  imkoniyatini  bersa 
xam,  lekin  ular  bunday  tabiiy  xarakatlarning  intensivligi  (tezligi)  darajasini 
ifodalab bera olmaydi, chunki mamlakatlar aholisi soni xar xil. Masalan, ikkita 
mamlakatning  har  birida  bir  yilda  20  mingdan  aholi  tug’ilgan  bo`lib,  u 
mamlakatlarning o`rtacha yillik aholi soni birinchisida 40,0 mln, ikkinchisida 60 
mln. kishiga teng. Tug’ilish darajasi qaysi mamlakatda yuqori yoki past ekanini 
aniqlash  uchun  bu  jarayonlarning  nisbiy  darajalari  aniqlanadi.  Buning  uchun 

---

 
120 
tug’ilish,  vafot  etish  va  tabiiy  o`sish  absolyut  sonini  mamlakatning  o`rtacha 
yillik aholi soniga bo`lish kerak. Statistikada bunday ko`rsatkichni har bir ming 
kishiga nisbatan (promilleda) ifodalanadi. 
Aholining 
tabiiy 
xarakatini 
ifodalovchi 
nisbiy 
ko`rsatkichlarga 
quyidagilar kiradi: 
Birinchi  guruh  -  aholi  tabiiy  harakatining  umumiy  ko`rsatkichlarini 
aniqlash  uchun  demografik  hodisalar  sonini  aholining  o`rtacha  yillik  soniga 
bo`lib aniqlanadi. 
1.  Tug’ilishning  umumiy  koeffitsienti  ma’lum  xududdagi  aholining  xar 
1000 tasiga nechta tug’ilish to`g’ri kelishini ifodalaydi 
Tug’ilish umumiy K
t
=T x 1000%/Ā; 
«A» shahrining o`rtacha yillik aholi soni 400 ming kishi. 2004 yilda 5,6 
ming kishi tug’ilgan 
Umumiy tug’ilish K
t
=5,6/400 x 1000%=14%
0
; 
Demak,  shahardagi  har  ming  kishiga  14  bola  tug’ilganini  ifodalaydi.  Bu 
ko`rsatkichni ham vaqt bo`yicha, ham xududlar bo`yicha solishtirish mumkin. 
2. Vafot etishning umumiy koeffitsienti xar ming kishidan nechtasi vafot 
etganini ifodalaydi. 
Umumiy vafot etish K
t
=VE/Ā x 1000%
0 
«A» shaxrida 2004 yilda 4,0 ming kishi vafot etgan. 
Umumiy vafot etish K
t
=4,0/400x1000%=10%
0 
Demak, shahardagi har ming kishidan 10 tasi vafot etganini ifodalaydi. 
3.  Aholining  tabiiy  o`sish  koeffitsienti  xar  1000  kishiga  to`g’ri  kelgan 
tabiiy o`sish darajasini ko`rsatadi. 
Tabiiy o`sish K
t
=T-VE/Ā x 1000% 
«A» shahri uchun tabiiy o`sish koeffitsienti 
Tabiiy o`sish K
t
=5,6-4,0/400 x 1000%=4%
0
 yoki 
Tabiiy o`sish K
t
=14-10=4% 
Demak, shahardagi har ming kishiga 4ta tabiiy ko`payish to`g’ri kelgan. 
O`zbekiston  mustaqilligi  yillarida  yangicha  demografik  holat  yuz  berdi: 
bular  ayniqsa  aholi  tug’ilishi,  tabiiy  takror  paydo  bo`lishi,  migratsiya  va 
urbonizastiya sohalarida yuz berdi. 
Umuman, o`sish darajasi va aholi sonining mutloq o`sishi ancha pasaydi. 
Keyingi  o`n  yil  ichida  (1991-2000  yy.)  O`zbekiston  aholisi  3,9  mln. 
kishiga  ortdi  va  25,0  mln.  kishini  tashkil  etdi.  O`rtacha  har  yil  aholi  1,8%ga 
ortdi, yoki o`rtacha yillik absolyut o`sish – 390 ming kishini tashkil etdi. 
Avvalgi o`n yillikda (1981-1990 yy.) O`zbekiston aholisi 4,1 mln. kishiga 
yoki  har  yili  410  ming  kishiga  ortgan,  o`rtacha  o`sish  tempi  2,5%ni  tashkil 
etgan. 
Undan  avvalgi  o`n  yilda  (1959-1970  yy.)  esa  mamlakat  aholisi  o`rtacha 
3,8%ga ortgan. 
Aholining  o`sish  tezligining  kamayishi  asosan  migratsiya  hisobiga  va 
tug’ilishning  kamayishi  hisobiga  amalga  oshgan.  Qishloqda  tug’ilish  25,5%
0
ga 
tenglashib, respublika bo`yicha o`rtacha ko`rsatkichga tenglashib qoldi va yana 
pasayish tendenstiyasiga ega. 

---

 
121 
«Ijtimoiy  fikr»  nomli  markaz  ma’lumotlariga  qaraganda  pasayish  2010 
yilgacha  davom  etadi.  2001-2010  yillar  davomida  o`rtacha  o`sish  darajasi 
1,4%ni  tashkil  etib,  2010  yilda  aholi  soni  –  27,9  mln.  kishini  tashkil  etadi. 
Tug’ilish  K
t
-17,6%gacha  pasayadi,  vafot  etish  K
t
  ortadi.  2010  yildan  boshlab 
ijtimoiy-iqtisodiy  muhitni  yaxshilanishi  hisobiga  tug’ilish  biroz  ortadi  va  2025 
yilda O`zbekiston aholisi – 34,7 mln. kishiga etadi. 
4.  Yashash  koeffitsienti  tug’ilish  va  vafot  etish  orasidagi  nisbatni 
ifodalaydi: 
Yashash K
t
=T/VE x 100%
0
; yoki 
Yashash K
t
=Umumiy tug’ilish K
t
/Umumiy vafot etish K
t
 
Yuqoridagi misolda «A» shaxrida yashash koeffitsienti =1,4 (tug’ilganlar 
soni vafot etganlar sonidan 1,4 marta ko`p)ga teng. 
Nikohdan o`tish va nikohdan o`chish koeffitsientlari ham shularga o`shab 
aniqlanadi. 
Ikkinchi  guruh  ko`rsatkichlar  –  maxsus  va  yakka  koeffitsientlar 
demografik  jarayonlar  sonini  o`sha  guruh  aholi  soni  bilan  solishtiriladi.  Bu 
ko`rsatkichlar  mamlakatdagi  demografik  ahvolni  keng  ma’noda  o`rganish 
imkoniyatini beradi. 
1. Tug’ilishning maxsus koeffitsienti yil davomida bola tug’ish yoshidagi 
xar 1000 ayoldan (yosh guruhi 15-49 yosh) qanchasi bola ko`rganini ifodalaydi: 
Maxsus tug’ilish K
t
=T/A
15-49 yosh
 x 1000% 
Bunda,  A
15-49  yosh
  –  15-49  yoshdagi  ayollarning  o`rtacha  yillik  soni 
tug’ilishning umumiy va maxsus koeffitsientlari orasida quyidagicha bog’lanish 
mavjud: 
Maxsus tug’ilish K
t
=Umumiy tug’ilish K
t
/d 
Bunda  d=A
15-49
/A  –  15-49  yilli  ayollarning  umumiy  aholi  sonidagi 
salmog’i. 
«A»  shahridagi  15-49  yilli  ayollarning  umumiy  aholi  sonidagi  salmog’i 
24,5% bo`lsa, 
Maxsus tug’ilish K
t
=14%/0,245=57,1%
0
 
2.  Tug’ilish  va  vafot  etishning  yosh  koeffitsientlari.  Masalan,  vafot 
etishning yosh koeffitsienti ma’lum  yoshdagi kishilarning vafot etish darajasini 
ifodalaydi: 
Vafot etish K
t
=Xyoshda vafot etganlar soni/Ā
x
 x 1000% 
Uchinchi  guruh  -  andozaviy  koeffitsientlar  bo`lib,  ular  aholini  takror 
paydo bo`lishini hududlar bo`yicha yoki bir hududdagi har xil vaqtlar orasidagi 
o`zgarishlarni aniqlash imkoniyatini beradi. 
Ikkita  «A»  va  «V»  aholi  punktlari  bo`yicha  2004  yilda  quyidagi 
ma’lumotlar berilgan: 
 
Yoshi, yil 
A 
V 
Region 
VE 
koeffi-
tsienti 
Ax jamiga 
nisbatan% 
VE koef. 
X 
Ax, jamiga 
nisbatan % 
Ax jamiga 
nisbatan % 
0-30 
2 
60 
2 
30 
42 

---

 
122 
30-60 
6 
30 
5 
30 
41 
60-yuqori 
22 
10 
21 
400 
17 
Jami 
5,2 
100 
10,5 
100 
100 
 
Berilgan  ma’lumotlarga  qaraganda  vafot  etish,  koeffitsienti  yosh 
kategoriyalari bo`yicha kichik bo`lsa ham, «V» punktda «A» punktiga nisbatan 
yuqori.  Bunday  holat  aholining  yosh  tarkibi  xar  xil  bo`lganligi  sababli  sodir 
bo`lgan:  «V»  punktidagi  aholi  tarkibi  ancha  yosh.  Tarkib  omili  ta’sirini 
yo`qotish  maqsadida  andozaviy  ko`rsatkichlarni  hisoblaymiz  (masalan,  region 
bo`yicha olingan aholi tarkibi asosida): 
«A» uchun VE
k
t
=2x42+6x41+22x17/100=7,04%
0 
«V» uchun VE
K
t
=2x42+5x41+21x17/100=6,46%
0
  
Bu  ko`rsatkichlar  asosida  aytish  mumkinki,  «A»  punktida  vafot  etish 
koeffitsienti yuqoriroq. 
Shunday  qilib,  demografik  jarayonlarni  o`rganish  jarayonida  faqat 
umumiy ko`rsatkichlardan foydalanish etarli emas. Aholini takror paydo bo`lish 
jarayonini  faqat o`zaro bir-biri  bilan  bog’langan ko`rsatkichlar  tizimi  to`liq  aks 
ettirishi mumkin: umumiy, yakka, maxsus, andozaviy ko`rsatkichlar. 
Sobiq  SSSR  davlatining  parchalanishi  va  ijtimoiy-iqtisodiy  o`zgarishlar 
natijasida  aholining  mexanik  xarakati  faollashib  ketdi.  Qochoqlar  va  majburiy 
ko`chishlar soni ortdi. Bular haqidagi ma’lumotlar davlatning migratsiya xizmati 
tomonidan  to`planib,  Davlat  statistika  qo`mitasiga  beriladi.  Qochoqlar  va 
majburiy  ko`chishlar  sonining  ortishi  qabul  qiluvchi  tomon  uchun  qo`shimcha 
tashvishlar  yaratadi:  ishga  joylash,  uy-joy  bilan  ta’minlash,  ijtimoiy  qo`llab 
quvvatlash, tibbiy yordam ko`rsatish va h.k. 
Aholining  tabiiy  va  mexanik  xarakati  sababli  aholi  sonining  o`zgarishini 
o`rganish uchun aholining umumiy o`sish koeffitsienti aniqlanadi. Uni bir necha 
usul bilan aniqlash mumkin: 
Umumiy o`sish K
t
=tabiiy o`sish K
t
+Mexanik o`sish K
t
; 
Umumiy o`sish K
t
=(T-VE)+(K-Ch)/Ā x 1000%; 
Umumiy o`sish K
t
=A
1
-A
0
/Ā x 1000% 
«A» shahrida 2004  yil boshida 398  ming kishi yil oxirida esa 402  ming 
kishi mavjud bo`lgan. Yil davomida 3,; ming kishi ko`chib kelib, 1,0 ming kishi 
ko`chib ketgan. 
Mexanik o`sish K
t
=3,;-1,0/400 x 1000%=6%
0 
Umumiy o`sish K
t
=4%+6%=10,0%
0 
Shunday  qilib,  barcha  omillar  hisobiga  aholining  o`sishi  10%
0
ga,  shu 
jumladan, mexanik o`sish 6% tashkil etgan.