Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

Qisqacha xulosalar. 

---

 
37 
1.  Statistik  ma`lumotlar  jonsiz  sonlar  ustuni  va  qatorlari  bo`lib,  ularning 
orqasida  yashirinib  yotgan  hodisalarni  bilish,  ular  o`rtasidagi  o`zaro  aloqalarni 
anglash  va  rivojlanish  qonuniyatlarini  aniqlash  ma`lumotlardan  foydalanuvchi 
shaxslarning  ularni  o`qiy  olish,  sonlar  tilini  bilish  qobiliyatiga  bog’liq. 
Statistikaning  vazifasi  esa  ularga  barcha  qulay  sharoitlarni  tudirib 
ko`maklashishdan iborat. Bu jarayonda uning zimmasiga tushadigan yukni tovar 
bozorida  faoliyat  qilayotgan  savdogarning  vazifasiga  qiyoslash  mumkin. 
Bozorda  o`z  molini  xaridorgir  qilib  ko`rsatish  maqsadida  sotuvchi  uni  to`la 
ma`noda  tovar  qilib  e`tirof  etishga,  ya`ni  barcha  oliy  omonlarini  ko`rsatishga 
intilganidek,  statistik  ham  o`z  faoliyatining  mahsuli  bo`lmish  ma`lumotlarni 
yaqqol,  ko`rkam,  jozibali  qilib,  barcha  mantiqiy-mazmuniy  tomonlarini 
oydinlashtirib  taqdim  etishi  kerak.  Shu  maqsad  uchun  statistik  ma`lumotlarni 
jadvallar shaklida ifodalash va grafikda tasvirlash xizmat qiladi. 
Jadvallar statistik ma`lumotlarni ixcham shaklda, o`ziga xos xususiyat va 
bog’lanishlarni  yaqqol  qilib  taqdim  etish  imkoniyatini  bersa,  statistik  grafiklar 
ularni  ko`rkam,  jozibali,  o`ziga  tortuvchan,o`zaro  nisbatlari,  o`xshashlik  va 
farqlarini ko`zga ilinarli qilib tasvirlaydi. Natijada son tilini bilish, ularni o`qish 
va talqin etish osonlashadi. 
Jadval va grafiklarni tuzish san`atdir, ammo samarali ilmiy vosita sifatida 
ular  xizmat  qilishi  uchun  bu  san`atdan  to`g’ri  foydalana  bilish  lozim.  Sonlar 
bilan  ishlashni  bilmaydigan  shaxslarga  ular,  qanchalik  yaxshi  ishlov  berilgan 
bo`lmasin,  juda  oz  ma`no  kasb  etadi  yoki  butunlay  hech  narsani  anglatmasligi 
mumkin.  Statistik  raqamlar  bilan  birinchi  to`qnashishdayoq,  ular  sarosimaga 
tushib  qoladi.  Agarda  buning  ustiga  biror  kimsa  tezroq  uqdirish  maqsadida  bu 
sonlarni  hadeb  qayta  -qayta  eslatib  turadigan  bo`lsa,  parokandalik  vaziyati 
yanada  kuchayadi.  Bunday  holatlarda  odam  jadvalning  ma`lum  qismigagina 
e`tibor qilishga moyil bo`ladi, undan biror ma`no chiqarishga intiladi, ammo bu 
holda  urg’u  belgisini  noo`rin  qo`yish  xavf-xatari  ortadi.  Umumlashtirilmagan 
xomaki  ma`lumotlarga  duch  kelgan  odamzod  kayfiyatini  bepoyon  chakalakzor 
o`rmonda  kompassiz  adashib  qolgan  kishining  holati  bilan  qiyoslash  mumkin. 
Xo`sh,  bu  holatdan  qanday  chiqish  kerakq  Qaysi  tomon  sharqu,  qaysi  tomon 
g’arbq  Barglar  orasidan  taralayotgan  yorug’lik  nuriga  qarab  yo`l  tutsa,  u 
o`rmondan  tashqariga  olib  chiqishi  yoki  aksincha  uning  yanada  qalin 
chakalakzor zulmatiga olib borishi mumkin. 
Shuning  uchun  ma`lumotlar  mohiyatini  anglash,  bilish  jarayonini 
engillashtirish uchun ularni sodda va asl ma`nosida taqdim etish kerak. Demak, 
jadvallarni tuzayotganda ma`lumotlarning tabiatiga e`tibor berish zarur va yana 
shuni ham hisobga olish kerakki, ayrim ma`lumotlar birmuncha oson yo`l bilan 
umumlashtirilsa  va  soddalashtirilsa  boshqalari  esa,  aksincha  ancha-muncha 
qiyinchilik  tudiradi.  Masalan,  korporatsiya  rahbarlari  moliyaviy  barqarorlik 
haqida darak olish bilanoq, ularda qaysi bo`lim qanday ko`rsatkich bilan faoliyat 
qilayotganini  bilish  ishtiyoqi  paydo  bo`ladi.  Shu  sababli  moliyaviy  natijalar 
haqidagi jadvalda har qaysi bo`lim bo`yicha foyda yoki zarar hajmini ko`rsatish 
va ularni mahsulot turlari bo`yicha taqsimlash etarlidir. Ammo bunday jadvalni 
ortiqcha  ma`lumotlar  bilan  to`ldirib  yuborish  mumkin  emas,  jumladan  foyda 

---

 
38 
keltirgan  bo`limlar  haqida  qo`shimcha  buning  sabablarini  yorituvchi 
ma`lumotlar berish noo`rindir, chunki ularga boshliqlar muhtoj emas. Qanchalik 
jadvallar  sodda  shaklda  tuzilsa,  shunchalik  ulardagi  ma`lumotlarni  talqin  etish 
oson bo`ladi. 
Ammo  bunday  soddalashtirish  me`yorda  bo`lishi kerak,  bu  esa jadval va 
grafiklar tuzish qoida-tartiblarida belgilanadi. 
4.  Statistik  ma`lumotlarni  tasvirlovchi  diagramma  va  chizmalarga  nazar 
tashlash, ular ustida fikrlashga qaraganda nafaqat oson va qulay, balki shu bilan 
birga  tafsilotlarni  yozma  yoki  ozaki  bayon  qilishga  nisbatan  ko`proq  taassurot 
qoldiradi.  Kuzatuvchi  o`zining  ko`rib  sezish  qobiliyatidan  foydalanib 
shakllardagi,  tashqi  qiyofadagi  va  jismoniy  kattaliklardagi  o`xshashlik  va 
farqlarni  tezroq  ilab  oladi,  ikir-chikirlaridan  esa  chetlanadi.  Ammo  diagramma 
va 
tasvirlar 
yordamida 
statistik 
ma`lumotlarni 
soddalashtirish 
va 
yuzakilashtirishning  ma`lum  chegarasi  (optimal  me`yori)  mavjud.  Bu  me`yor 
grafiklarda  ifodalangan  tasviriy  mutanosibliklar  haqiqatda  ma`lumotlarda 
kuzatiladigan  nisbatlar  va  xususiyatlarga  qanchalik  mos  kelishi  bilan 
belgilanadi.  Undan  oshirib  yuborish  muayyan  tasviriy  vositalarini  suiiste`mol 
qilish  ya`ni  ulardan  yomon  niyatda  foydalanish  hisoblanadi.  Nazar  tashlash, 
ko`rish odamzod idrokini chalitishi, noto`g’ri fikrga olib kelishi mumkin. 
 
 
 
 
 
 
11-chizma.   
12-chizma.   
 
 
13-chizma. 
 
11-chizmada  XYZ  chizig’ida  qaysi kesim  XY  yoki  YZ uzun ko`rinishda 
XY  kesimi  uzunroqqa  o`xshaydi,  aslida  esa  ikkala  kesim  tengdir.  
12-chizmada  AE  chizig’i  EB  chizig’iga qaraganda uzunroqqa o`xshaydi,  aslida 
ular  teng.  13-chizmada  CD  tik  chiziq  yotiq  AB  chizig’idan  uzunroq  ko`rinadi, 
haqiqatda esa ular teng. Hurmatli o`quvchilarimiz chizich bilan o`lchab tekshirib 
ko`radilar  degan  umiddamiz.  Bevosita  birgina  diagramma  va  tasvirlarning  o`zi 
ko`zning  aldanishiga,  chalishiga  sabab  bo`libgina  qolmasdan,  ularga  yuzaki 
nazar  tashlash,  sinchiklab  qaramaslik  ham  bunday  soxta  tassurotga  sabab 
bo`ladi.  Aniq  ma`lumotlarga  ega  bo`lmasdan  puch  hayollarga  berilib,  xomaki 
fikrlarning  tasdiqini  diagramma  va  tasvirlar  orqali  yuzaga  chiqarish  uchun 
intilish  aslo  noto`g’ri  harakatdir.  Bunday  ojizlik  odamzod  tabiatida  uchrab 
turadigan  nuqsonlardan  biri  bo`lib,  diagramma  va  tasvirlar  tuzish  qoidalari  esa 
ularning oldini olish uchun samarali chora hisoblanadi.