|
Ixtiyordagi real daromadlar joriy davr bazis davriga nisbatan majburiy
to`lovlarni hisobga olgan holda daromadlar qanday o`zgarganligini ifodalaydi va
quyidagicha hisoblanadi:
193
туловлари
мажбурий
давр
Базис
и
даромадлар
пул
давр
Базис
индекси
бахолар
Истеъмол
туловлари
ихтиёрий
ва
мажбурий
давр
Жорий
и
даромадлар
пул
давр
Жорий
IRD
Aholining real va ixtiyordagi real pul daromadlari quyidagicha hisoblanadi:
Aholi pul
daromadlari
(mln.AQSH doll.)
Majburiy va
ixtiyoriy to`lovlar
(mln.AQSH doll.)
Iste`mol
baholar
indeksi
(%)
Avvalgi yil
oyiga nisbatan
%da
hisoblangan
real pul
daromadlari
Avvalgi yil
oyiga
hisoblangan
real
ixtiyordagi
daromadlar
Oktyabr
2004 y
Oktyabr
2005 y.
Oktyabr
2004 y
Oktyabr
2005 y.
1
2
3
4
5
6=2:5/1x100%
7=(2-4):5/1-
3x100%
15158
24278
1215
2118
149,6
107,1
106,2
Jadval ma`lumotlariga qaraganda, bir yilda real pul daromadlari 7,1 %ga,
real ixtiyordagi daromadlar esa 6,2%ga o`sgan.
Real daromadlarni o`zgarishi tezligi quyidagi omillarga bog’liq: nominal
daromadlar o`sish darajasi, soliq to`lovlari stavkalarining o`zgarishi va baho
indeksining o`zgarishi.
Iste`mol baholar indeksi aholi tomonidan sotib olinadigan ma`lum
belgilangan tovar va xizmatlar yig’indisi qiymatining o`zgarishini xarakterlaydi.
Masalan, iste`mol baholar indeksini hisoblash uchun O`zbekiston Davlat statistika
qo`mitasi tomonidan aholi iste`moli tarkibini xarakterlab beradigan 300 xil tovar
va xizmatlar tanlab olingan. Buni o`rganish uchun uy xo`jaliklarida yil davomida
o`tkazib boriladigan statistik kuzatish ma`lumotlari asos bo`lib hisoblanadi.
Baho indeksi aholining iste`mol tarkibi o`zgarmagan holda joriy davr
tovar va xizmatlarni sotib olish uchun bazis davriga nisbatan qancha ortiq yoki
kam sarflashni ifodalaydi.
Deflyator deb nomlangan baho indeksi quyidagicha hisoblanadi:
J
p
=
P
1
q
p
:
P
0
q
p
=
i
p
P
0
q
p
:
P
0
q
p
bunda,
q
p
– tovarlarning doimiy (o`zgarmas) miqdori.
Aholi daromadlari va xarajatlari hajmi oilalarining byudjetini aks ettirishi
bilan birga aholining daromadlari va xarajatlari balansini tuzish va milliy hisoblar
tizimadagi «Uy xo`jaligi» sektori hisoblamalari ko`rsatkichlarini ham aniqlash
imkoniyatini beradi.
Aholining daromadlari va xarajatlari balansi – aholining daromadlari,
xarajatlari, jamg’armalari hajmi va tarkibini ham ifodalaydi. Balans yalpi milliy
daromadning qanday qismi aholi ixtiyoriga pul formada tushishini ifodalaydi.
Balans ijtimoiy-iqtisodiy tahlilning muhim qurollaridan biri bo`lib, u aholi
turmush darajasini ifodalaydi. Uning yordamida aholi pul daromadlari va
xarajatlarining umumiy hajmi, uning tarkibi aniqlanadi, aholining real va nominal
194
daromadlari, aholining sotib olish qobiliyati aniqlanadi va boshqa hisob-kitoblar
amalga oshiriladi.
Balansning daromadlar qismi har xil manbalardan tushumlarni
ifodalaydi. Ularni moliyaviy va statistik hisobotlardan, tanlama kuzatish va
boshqa manbalardan olish mumkin.
Balansning xarajatlar qismi aholi tomonidan to`langan transfertlar, tovar
va xizmatlarni sotib olish uchun to`lovlar va aholining depozit va qimmatli
qog’ozlarda ortgan jamg’armalaridan tashkil topadi.
Balansning daromadlar qismida ba`zi bir iqtisodiy ma`nosi bir xil bo`lgan
moddalar kiritilgan. Masalan, mulkdan olingan daromadlarga dividendlar,
jamg’arma va qimmatli qog’ozlardan olingan foizlar.
Balansning xarajatlar qismidagi ko`rsatkichlar o`zining iqtisodiy
mohiyatiga ko`ra milliy hisoblar tizimidagi ko`rsatkichlar bilan bir xil emas.
Daromadlar qismini xarajatlar qismiga nisbatan ortiq bo`lishi pul formadagi
aktivlarni o`sishini anglatadi. Agar aksincha bo`lsa, aholining iste`mol xarajatlari
uy xo`jaliklarining yig’ilgan aktivlari hisobidan moliyalashtirilganini ifodalaydi.
O`zbekiston 2005 yil statistik axborotnomasi ma`lumotlariga ko`ra
aholining nominal pul daromadlari hisobot davrida 2004 yilning shu davriga
nisbatan 29,7%ga ko`paydi va 9989,8 mlrd. so`mni tashkil qildi, aholining pul
xarajatlari va jamg’armalari 28,8%ga ko`payib 9794,6 mlrd. so`mni tashkil qildi.
195
Aholining pul daromadlari, xarajatlari va jamg’armalari dinamikasi quyidagicha
ifodalanadi: (mlrd. so`m)
Aholi pul
daromadlari
Aholi pul xarajatlari va
jamg’armalari
Pul daromadlarining
xarajatlardan farqi
2004 y.
7702,3
7604,2
98,1
2005 y.
9989,8
9794,6
195,2
2005 yilda aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi tarkibi quyidagicha
ifodalanadi:
Mlrd.
so`m
Jamiga
nisbatan foiz
hisobida
2004 yilga
nisbatan foiz
hisobida
Jami daromadlar
9989,8
100
129,7
SHu jumladan:
Mehnatga haq to`lash va
korxonalardan olingan boshqa
daromadlar
2936,6
29,4
139,8
Qishloq xo`jalik mahsulotlarini
sotishdan olingan daromadlar
2595,1
26,0
115,5
Ijtimoiy transfertlar
1456,2
14,6
137,5
Mol-mulk, tadbirkorlik daromadlari
va boshqalar
3001,7
30,0
130,8
Jami xarajatlar va jamg’armalar
9794,6
98,0
128,8
SHu jumladan:
Iste`mol xarajatlari
7248,3
72,5
122,4
Majburiy to`lovlar va badallar
697,5
7,0
117,8
Omonatlar, qimmatli qog’ozlarga
joylashtirish, jumladan valyuta
xarid qilish hisobiga
jamg’armalarning o`sishi va boshqa
xarajatlar
1848,8
18,5
169,3
Aholi pul daromadlarining umumiy hajmida tadbirkorlik faoliyatidan
olingan daromadlar (qishloq xo`jalik mahsulotlari sotishdan olingan daromadlarni
qo`shgan holda) va mol-mulk ulushi yuqori bo`lib, umumiy pul daromadlarining
56,0%ini, mehnatga haq to`lash va korxonalardan olingan boshqa daromadlarning
ulushi 29,4%ni, ijtimoiy transfertlarning ulushi esa 14,6%ni tashkil qildi.
Aholining iste`mol xarajatlari 22,4%ga ko`paydi va 7248,3 mlrd. so`mni
tashkil qildi. Iste`mol xarajatlari ulushi pul daromadlarining umumiy hajmida
76,8%dan 72,5%ga kamaydi.
Majburiy to`lovlar va badallarga haq to`lash xarajatlari 17,8%ga ko`paydi
va 697,5 mlrd. so`mni tashkil qildi, ularning pul daromadlaridagi ulushi 7,7%dan
7,0%ga kamaydi.
196
Do'stlaringiz bilan baham: |
