N, n - bosh va tanlanma to`plam birliklarining soni;
S, S - bosh va tanlanma to`plamdagi seriyalar soni;
2
- dispersiya;
2
- o`rtacha ichki guruhiy dispersiya;
2
i
x
- guruhlararo (seriyalararo) dispersiya.
Umumiy dispersiya (
2
), har bir guruhning dispersiyasi
2
va guruhlararo
dispersiya 8-bobda ko`rib chiqilgan tartibda hisoblanadi.
Guruhiy dispersiyalarning o`rtachasi va guruhlararo dispersiya quyidagicha
aniqlanadi:
k
i
i
k
i
i
i
n
n
i
1
1
2
2
k
i
i
i
k
i
i
x
n
n
x
x
i
1
1
2
2
)
(
(8.3)
bu erda:
i
n
- i-guruhdagi to`plam birliklari soni;
i
x
- belgining i-guruh bo`yicha o`rtacha miqdori.
Keltirilgan formulalardan kelib chiqadiki, tasodifiy va mexanik
tanlashlarda ko`rsatkichlarning o`rtacha kvadratik xatolari bir xil bo`lib, tiplarga
ajratib (guruhlab) tanlash xatolari esa doimo boshqa usullarnikidan kichik
bo`ladi. Chunki dispersiyalarni qo`shish qoidasiga binoan
2
2
2
i
x
i
.
Ma`lumki,
2
x
0, bundan
2
x
i
2 e
kanligi ravshan bo`ladi.
Endi tanlanma o`rtacha miqdori (
x
) va uning xatosining chegarasiga
(
x
) asoslanib bosh o`rtacha miqdor uchun ishonch oraliini aniqlash mumkin.
P.L.Chebishev teoremasi tasdiqlaydiki, R(t) ehtimol bilan ushbu
tengsizlik o`rinli
.
~
x
x
x
Bundan quyidagi tengsizliklar kelib chiqadi:
х
х
х
Х
Х
~
(8.4)
Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkinki, belgining bosh o`rtacha
miqdori
~
х
ushbu
х
х
Х
Х
,
oraliqda yotadi.
68
O`rganilayotgan belgiga ega bo`lgan birliklarning (m) tanlanmadagi
salmoining (
т
п
) o`rtacha kvadratik xatosi (
r
) tanlash usullari va
sxemalariga qarab quyidagicha aniqlanadi:
№
Tanlash usullari va
shakllari
Tanlash sxemalari
1
Takrolanuvchi
Takrorlanmaydigan
2
1
Yakka tartibda tasodifiy
tanlash
P
n
(
)
1
1
)
1
(
N
n
N
n
P
∙
2
Yakka tartibda mexanik
tanlash
Qo`llanilmaydi
1
)
1
(
N
n
N
n
j
j
P
∙
3
Tiplarga ajratib (guruh-
lab) yakka tartibda
tasodifiy tanlash
n
j
P
)
1
(
1
)
1
(
N
n
N
n
j
j
P
∙
4
Tiplarga ajratib (guruh-
lab) mexanik tanlash
Qo`llanilmaydi
1
)
1
(
N
n
N
n
P
5
Seriyalab tasodifiy
tanlash
s
P
2
1
1
1
2
S
s
s
P
6
Seriyalab mexanik
tanlash
Qo`llanilmaydi
S
s
s
P
Keltirilgan formulalarda belgining guruhlardagi salmoqlarining (
j
)
o`rtachasi (
) va guruhlararo dispersiyadan (
2
) foydalanilgan, ya`ni:
.
)
(
)
1
(
,
2
2
i
i
i
i
i
i
i
n
n
w
w
n
n
Endi tanlanma salmoq (
) va uning chegaraviy o`rtacha xatosiga
(
Р
P
t
*
) asoslanib, bosh salmoq (R) uchun ishonch oraliini aniqlaymiz.
1
Назарий жиҳатдан формулалар – бош тўпламдаги белги салмоg’и олиниши керак. Натижада алтернатив
белги дисперсияси pq формула суръатида бўлади. Аммо бу кўрсаткич номаълум бўлгани учун
амалиётда танлама тўплам алтернатив белги дисперсияси қўлланади. Худди шунга ўхшаб ўртача
танлаш хатосини аниқлашда ҳам бош тўплам дисперсиясига назарий жиҳатдан асосланиши керак.
Аммо у номаълум бўлгани учун танланма дисперсия қўлланади.
2
Эслатма: бош тўплам катта ҳажмга эга бўлса, масалан, N>500 формулалар махражидаги -1 ҳисобга
олинмайди. Натижада қавс ичидаги ифода қуйидагича бўлади: 1-n/N.
69
P.L.Chebishev teoremasi tasdiqlashicha, R(t) ehtimol bilan ushbu
tengsizlik o`rinli
Р
Р
.
Bundan
Р
Р
Р
yoki
100
*
)
(
(%)
100
*
)
(
ò
ò
p
tengsizliklar kelib chiqadi.
Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkin, belgining bosh salmoi ushbu
ò
ò
oraliqda yotadi.
Tanmanma hajmi kichik bo`lsa, masalan, n<30 uni kichik tanlanma deb
ataladi. Bunday tanlanmalar uchun tanlanma o`rtacha va salmoqning o`rtacha
kvadratik xatolari yuqorida keltirilgan formulalarga tuzatish kiritish yo`li bilan
aniqlanadi. Bunda dispersiya tanlama hajmidan bitta kamiga bo`lish orqali
aniqlanadi, ya`ni
1
)
(
2
2
.
.
n
х
х
т
к
8.4. Tanlanmaning zaruriy miqdorini aniqlash
Tanlanma o`rtacha xatosining chegaraviy xatosi formulasiga (
x
)
asoslanib, tasodifiy tanlash usuli uchun tanlanmaning zaruriy miqdori
quyidagicha aniqlanadi:
Ma`lumki, tanlash takrorlanuvchi sxemada bajarilganda,
,
2
n
t
x
bundan
2
2
2
x
t
n
Bu tengsizlikdan ko`rinadiki, tanlanmaning miqdori kamida
2
2
2
x
t
n
(8.5)
bo`lishi kerak.
Tanlash takrorlanmaydigan sxemada bajariladigan bo`lsa,
2
2
2
2
2
t
N
N
t
n
x
(8.6)
Ishonch koeffitsienti (t) ehtimolga ko`ra jadvaldan topiladi. Ammo
belgining tanlanma dispersiyasi noma`lum bo`lib, uni hisoblash uchun
ma`lumotlar yo`q bo`lsa, dispersiya, taqriban oldin o`tkazilgan xuddi shunga
o`xshash tekshirishlarning natijalriga yoki sinovlar o`tkazish yo`li bilan
chamalab aniqlanadi.
70
Misol. N = 10000, R(t) = 0,997 (t = 3),
2
= 80 va
x
= 2 bo`lganda
tanlash sxemasiga qarab,
180
2
80
3
2
2
2
2
2
x
t
n
yoki
.
177
80
3
10000
2
10000
80
3
2
2
2
2
2
2
2
2
t
N
N
t
n
x
Demak, 0,997 ehtimol bilan tanlanma o`rtachaning xatosi 2 dan
oshmasligi uchun yakka tartibda tasodifiy tanlash usuli bilan kamida 180 ta
(takrorlanuvchi shaklda) yoki 177 ta (takrorlanmaydigan shaklda) birliklar
olinishi kerak.
2. Tanlama salmoqning chegaraviy xatosi formulasiga (
w
) asoslanib,
yakka tartibda tasodifiy tanlash usuli uchun tanlanmaning zaruriy miqdori
quyidagicha aniqlanadi:
2
2
)
1
(
w
t
n
(takrorlanuvchi)
(8.7)
va
)
1
(
)
1
(
2
2
2
t
N
N
t
n
w
(takrorlanmaydigan)
(8.8)
Misol. N = 10000, P(t) = 0.954 (t = 2),
= 0.5 va
R
= 0,08 bo`lganda
tanlash shakliga qarab,
157
08
,
0
)
5
,
0
1
(
5
,
0
2
)
1
(
2
2
2
2
w
t
n
yoki
.
154
)
5
,
0
1
(
5
,
0
2
10000
08
,
0
10000
)
5
,
0
1
(
5
,
0
2
)
1
(
)
1
(
2
2
2
2
2
2
t
N
N
t
n
w
Boshqa tanlash usullari uchun tanlanmaning zaruriy miqdori xuddi
yuqoridagiga o`xshash tartibda aniqlanadi.
8.5. Tanlanma kuzatish natijalarini bosh to`plamga tarqatish usullari.
Tanlanma kuzatish ma`lumotlari bosh to`plamga quyidagi ikki usul orqali
tarqatiladi.
1. Ishonchli bosh to`plamning sonlarini aniqlash usuli. Faraz qilaylik,
tanlanma kuzatish o`tkazilib biror belgining o`rtacha miqdori (
х
) va salmoi (R)
uchun ishonch oraliqlari aniqlangan:
x
x
x
x
x
~
va
.
w
w
p
71
Tengsizliklar bosh to`plam miqdoriga (N) ko`paytirilsa, belgi
qiymatlarining (
x
) yig’indisi (
N
x
) va o`rganilayotgan belgiga ega bo`lgan
birliklarning miqdori (PN) uchun ishonch oraliqlari
N
N
x
N
x
N
N
x
x
x
~
va
N
N
pN
N
N
w
w
hosil bo`ladi.
Bu miqdorlarning xatolari P(t) ehtimol bilan mos ravishda
N
x
va
N
w
dan oshmaydi.
Misol. 1-masalada ishchilarning o`rtacha oylik ish haqi uchun ishonch
oralii
149,71 ming so`m
x
152,29 ming so`m
aniqlangan edi. Agar tengsizlik bosh to`plam miqdoriga Nq20000) ko`paytirilsa,
u holda oylik ish haqi fondi (
N
x
) uchun ishonch oralii
2994100 ming so`m
N
x
3045800 ming so`m
hosil bo`ladi. Oylik fondining xatosi r(t) = 0,945 ehtimol bilan
N
x
= 1,29∙20000=25800 ming so`mdan oshmaydi.
Shu masalada 140 ming so`m va undan yuqori oylik maosh oluvchi
ishchilarning salmoi uchun ham ishonch oralii
0,6565
R
0,7435
aniqlangan edi. Bundan 140 ming so`m va undan yuqori oylik maosh oluvchi
ishchilarning soni ( RN) uchun ishonch oraliini
13130
RN
14870 kishi
hosil qilish mumkin.
Bu erda yo`l qo`yilgan xato P(t) = 0,997 ehtimol bilan
N
w
= 0,0435 ∙ 20000 = 870 kishidan oshmaydi.
30> Do'stlaringiz bilan baham: |