Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti "mexanika" kafedrasi

2-MA`RUZA  

INSHOOTLARNING SXEMALARINING  

KINEMATIK ANALIZI. 

 

REJA: 

1.  Kinematik analizdan ko`zlangan maqsad. 

2.  Tekis sistemalarning erkinlik darajasi. 

3.  Inshootlar geometrik strukturasining analizi. 

4.  Geometrik o`zgarmas sitema. 

5.  Geometrik o`zgaruvchan sistema. 

6.  Oniy o`zgaruvchan sistema. 

---

7.  Geometrik o`zgarmas sistemani tashkil etish usullari. 

 

Bir  –  biri  bilan  sharnirli  yoki  bikr  kilib  biriktirilgan  elementlardan  tashkil  topgan 

inshootlar  tashqi  yuklar  ta`sirida  o`zining  shakli  va  holatini  o`zgartirmasligi  lozim. 

Bunday  talabni  qanoatlantiruvchi  inshoot  geometrik  o`zgarmas  sistema  bo`ladi.  Inshoot 

shakli  yoki  holatining  o`zgarishi  uni  tashkil  etuvchi  elementlarning  deformatsiyalanishi 

tufayligina sodir bo`lishi mumkin. 

Har  bir  inshootni  hisoblashdan  oldin  uning  sxemasi  geometrik  o`zgarmaslik 

shartlariga  asosan  kinematik  analiz  qilinishi  kerak.  Masalan,  1.9–rasmda  tasvirlangan 

sistemaning sterjenlaridagi zo`riqishlarni aniqlash  mumkin emas, chunki oz  miqdorda R 

kuchning  ta`siri  ham  uning  shakli  va  holatini  o`zgartiradi.  Demak  berilgan  sistema 

geometrik  o`zgaruvchan  sistema,  ya`ni  mexanizmdir.  Sistema  geometrik  o`zgarmas 

bo`lishi uchun o`nga qo`shimcha bog’lovchi element (masalan, BC) ni kiritish kerak. (1.9 

– rasm, b).  

 

Sistemani  asosiy  hamda  yordamchi  elementlarga  ajratishda  va  ularning  bir  –  biri 

bilan qanday bog’lanishda ekanligini tekshirishda kinematik analizning ahamiyati katta. 

Kinematik  analiz  yordamida  sistemaning  geometrik  o`zgarmas  yoki  o`zgaruvchan 

ekanligi  bilib  olinadi.  Faqat geometrik o`zgarmas  inshootlargina  tashqi  ywuklarni  qabul 

kilib, ularga qarshilik ko`rsatishi, ya`ni, yuklar ta`sirida ishlashi mumkin.

 

Har  qanday  yassi  jism  yoki  yassi  jismlar  sistemasining  tekislikda  olgan  o`rnini 

to`la aniqlab beruvchi, bir – biriga bog’liq bo`lmagan geometrik parametrlar miqdori shu 

sistemaning  erkinlik  darajasi  soni  deb  ataladi.  Tekislikda  olingan  biror  A  nuqtaning 

ixtiyoriy  qabul  qilingan  qo`zg’almas  koordinatalar  o`qiga  nisbatan  olgan  o`rni  ikkita 

koordinata 

A

A

y

x ,

 bilan aniqlanadi. Shuning uchun nuqtaning o`zi yotgan tekislikdagi 

erkinlik darajasi soni ikkiga teng bo`ladi. 

Har qanday geometrik o`zgarmas tekis sistema disk deb ataladi. Masalan: sterjen’, 

plastinka, balka va fermalarni disk deb qabul kilish mumkin. Tekislikdagi biror diskning 

koordinatalarning  koordinatalar  o`qiga  nisbatan  olgan  o`rni  uchta  parametr  x,y  va 

AB



 

bilan aniqlanadi (1.10 - rasm). Demak, har bir disk  o`zi  yotgan tekislikda uchta erkinlik 

darajasiga ega bo`ladi. Diskning erkin harakatini,ya`ni erkinlik darajasini turli qurilmalar 

yordamida  cheklash  mumkin.  Bitta  erkinlik  darajasini  cheklovchi  qurilma  kinematik 

bog’lanish deyiladi. Bunga misol qilib, ikkita diskni bir – biri bilan bog’lovchi sterjenni 

ko`rsatish  mumkin  (1.11  –  rasm,  a).  Bu  sterjen’  ikkinchi  diskning  birinchi  diskka 

nisbatan  chiziqli  ko`chishiga  qarshilik  ko`rsatadi.  Ikki  disk  bir  –  biri  bilan  silindrik 

sharnir  vositasida  bog’langanda  (1.11  –  rasm,  b)  birinchi  diskka  nisbatan  ikkinchi  disk 

ikkita  erkinlik  darajasini  yo`qotadi.  Demak,  silindrik  sharnir  ikkita  sterjenga 

ekvivalentdir          (1.  11  –  rasm  b).  Inshootlarni  hisoblash  sxemalari,  asosan  geometrik 

---

tekis  elementlar  (disklar)  dan  iborat  bo`lgan  kinematik  zanjirlardan  tuziladi.  Bu  disklar 

(elementlar)  bir  –biriga  sharnirlar  yordamida,  erga  esa  tayanch  sterjenlar  orqali 

bog’lanadi.  Bunday  murakkab  sistemaning  erkinlik  darajalari  soni  quyidagicha 

aniqlanadi.  Sistemadagi  disklar  soni  D  bo`lsa,  uning  erkinlik  darajasi  soni  3  D  bo`ladi, 

chunki har bir disk uchta erkinlik darajasiga ega. Bu disklar bir  – biri bilan SH ta oddiy 

sharnirlar  bilan  bog’langan  bo`lsa,  sistemaning  erkinlik  darajasi  2  SH  ga  kamayadi, 

chunki har bir sharnir ikkita erkinlik darajasini yo`qotadi. Demak, murakkab sistemaning 

erkinlik darajasi soni W quyidagi ifodaga asosan topiladi: 

                                 W=3D—2Sh—S

T

       (1.1); 

bunda D—disklar soni, Sh—disklarni o`zaro bog’lovchi oddiy sharnirlar soni, St — 

tayanch sterjenlar soni. 

 

Agar berilgan sistema uchun W>0 bo`lsa, sistema geometrik o`zgaruvchandir; W