Buxoro ozik-ovkat va engil sanoat texnologiyasi instituti

Adabiyotlar:
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Xozirgi ekologik axvolni xisobga olib bunday xalokatlarni keltirib chikaradigan sabablarga karshi kurash olib borish shart. Ayni shu maksadlarda inson faoliyatining ayrim kirralarini cheklash va atrof muxitni muxofaza kilish borasida bir kator majburiyatlarni belgilash, konunlarni takomillashtirish, jazo davlat siesati va iktisodietini barkarorligi xam muxim rol` uynaydi. Bozor iktisodieti sharoitida maxsulot ishlab chikaruvchilar kuprok foyda olish maksadida boyliklaridan jadal suratlarda foydalanishga xarakat kiladilar. Bu esa bozor iktisodietining rivoji bilan tabiat boyliklaridan foydalanish, ularni muxofaza kilish urtasida yuzaga kelishi mumkin bulgan muvozanatning buzilishiga olib keladi. Tabiat muvozanitini buzilishiga yul kuymaslik uchun ekologik konun-koidalarni islox kilish, tabiat xududlarini xukukiy xolatini oshirish, tabiatga nisbatan shaxslar gayri konuniy xatti-xarakatlar kilgan fukarolar, mansabdor shaxslar jazosiz kolmasligini ta`minlash lozim.

Ekologik xavflilik darajasi kamrok gayri-konuniy xatti-xarakatlar konunchilikda ma`muriy xukukbuzarliklar deb topiladi. ekologik ma`muriy xukukbuzarlikning xavflilik darajasi jinoiy xarakatlarga nisbatan kamrok bulsada, ularning kuprok sodir etilishi natijasida ruy beruvchi umumiy ekologik zarar jinoiy xarakatlar keltirib
chikaradigan zarardik bir necha barobar yukori buladi.
Tabiatni muxofaza kilish tugrisidagi "Atmsofera xavosini muxofaza kilish", "Suv va suvdan foydalanish" tugrisidagi konuni, er tugrisidagi konun, "Aloxida muxofaza etiladigan tabiiy xududlar tugrisidagi konun", "Usimlik dunesini muxofaza kilish va undan foydalanish", "Xayvonot dunesini muxofaza kilish va undan foydalanish", "Tabiatni muxofaza kilish konuni", "Suv resurslari", "Er va er osti boyliklarni", "Aloxida kuriklanadigan xududlarni muxofaza kilish" tugrisidagi Uzbekiston Respublikasining konunlarini buzganlik uchun aybdor fukarolar, mansabdor shaxslarni ma`muriy, jinoiy javobgarlikka tortadigan Uzbekiston Respublikasining "Ma`muriy xukukbuzarlik" tugrisidagi kodeksi 1995 yil va "Uzbekiston Respublikasining jinoyat kodeksi" 1993 yildan amalda kullanilmokda. Uzbekiston Respublikasining "Ma`muriy xukukbuzarlik" tugrisidagi kodeksida tabiatni muxofaza kilishga tegishli aloxida (8-chi) bob mavjud. "Tabiiy muxitni muxofaza kilish va tabiiy boyliklardan foydalanish".
60-modda "Tabiiy resurslarga egalik xukukini buzish".
65-modda "Erlardan xujasizlarcha foydalanish,uni yaroksiz xolga tushirish".
66-modda "Er berish tartibini buzish".
67-modda "Vaktinchalik egallab turilgan erlarni uz vaktida kaytarib bermaslik, yarokli xolga keltirmaslik". 68-modda "Xujalik ishidagi er tuzish loyixalarida uzboshimchalik bilan chetga chikish".
70-modda "Er osti boyliklarini muxofaza kilish va ulardan foydalanish tartibini buzish".
71-modda "Er osti boyliklarini geologik jixatdan urganish ishlarini olib borish koida va talablarini buzish".
72-modda "Suv zaxiralari koidalarini muxofaza kilish koidalarini buzish".
73-modda "Zaxarli moddalar va korishmalarga oid operaciyalarni normativ xujjatlarida kayd etish shartnomalarini bajarmaslik".
74-modda "Suvdan foydalanish koidalarini buzish".
75-modda "Suvning davlat xisobini yuritish koidalarini buzish".
76-modda "Suv xujaligi inshootlari va kurilmalarini shikastlantirish, ulardan foydalanish koidalarini buzish".
77- dan 84 moddaga kadar usimliklarni, urmonlarni muxofaza kilish koidalarini buzishga karatilgan.
85-modda "Ifloslantiruvchi moddalarni atmosferaga normadan ortik darajada eki ruxsatsiz chikarib tashlash, shuningdek atmosferaga ta`sir kursatish".
86-modda "Atmosferaga chikarilgan zararli moddalarni tozalash inshootlardan foydalanish koidalarini buzish va undan foydalanmaslik.
87-modda "Chikindilarda ifloslantiruvchi moddalar normatividan ortik bulgan transport va boshka xarakatlanuvchi vositalar va kurilmalarni tayerlash xamda foydalanishga chikarish".
88-modda "Atmosfera xavosini muxofaza kilish talablariga rioya kilmaslik".
89-modda "Usimliklarni ximoya kilish vositalari va boshka dorilarni tashish, saklash va kullanish koidalarini buzish".
90-modda "Ov kilish eki balik ovlash koidalarini shuningdek xayvonot dunesidan foydalanish koidalarini buzish".
91-modda "Sanoat, ruzgor va uzga chikitlarni tashish, joylashtirish, zararsizlantirish, kumib tashlash chogida tabiatni muxofaza kilish talablarini buzish".
92,93,94-moddalar "Noeb xayvonlarni kuriklash koidalarini buzish".
95-modda "Tabiiy muxitni tiklash, tabiiy zaxiralarni kayta xosil kilish tadbir choralarini kurmaslik".
96-modda "Loyxalarni davlat ekologik ekspertizaning ijobiy xulosasiz ruebga chikarish”.
Uzbekiston Respublikasining konstituciyasida xam atrof muxiyatni muxofasa kilish, tabiy boyliklar davlat mulki undan unumli foydalanish, avaylab asrash, xar bir fukaro uchun majburiy ekanligi aloxida belgilangan.
50 – modda «Fukarolar atrof tabiy muxitga extietkorona munosabatda bulishga majburdirlar».
55-modda «Yor osti boyliklari, suv, usimlik va xayvonot dunesi , xamda boshka tabiiy boyliklar umummilliy boylikdir, undan okilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir".
100-modda "Maxalliy xokimiyat organlari ixtieriga kuyidagilar: "atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish" majburiyati yuklatilgan. Bundan tashkari Uzbekiston Respublikasi vazirlar maxkamasi va xukumatining kator karorlari va farmonlari xam atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish va uni ifloslantirgan fukaro, mansabdor shaxslar uchun maxsus tulovlar belgilangan".
Masalan: Uzbekiston Respublikasi vazirlar maxkamasining 29 iyun` 1992 yil 303-karoriga muvofik korxona va muassasalar "Atrof tabiiy muxitga" ijozat kilingan normalardan ortik chikargan chikindilar, okirilgan iflos suv, joylashtirilgan kattik suyuk chikindilar
uchun xak tulovi joriy kilingan.
Atrof tabiiy muxitni muxofaza kilishda eki ish faoliyati yuritish davrida yukoridagi konun va karorlarni buzganlarga nisbatan jazo va ta`kib kullaniladi. Jazo aybdorlani tarbiyalash, tuzatishga karatilgan bulsa, ta`kib fakat jazolashnigina maksad kilib kuymay, balki buzilgan manfaatlarni kayta tiklashni kuzda tutadi. Masalan: Er konunchiligini buzgan aybdorlardan er tortib olinadi, bu jazo emas balki ta`kib xisoblanadi.
Jazo davlatning majburiy choralaridan biri bulib, u gayri konuniy xatti-xarakat sodir etishda aybdor bulgan shaxslarga nisbatan konuniy asosda sud, orbitraj va boshka tegishli organlar tomonidan kullaniladi.
Jazoning muxim maksadi aybdorlarni atrof tabiyy muxitni muxofaza kilish tugrisidagi konuni anik va suzsiz bajarishlaridan, tabiiy mulklarni tajovuzlardan extiet kilish, mexnat va xujalik faoliyatida tabiat ob`ektlariga nisbatan tejamkorlik extietkorlik bilan muomalada bulish fukarolarni atrof muxitga zarar etkazmaslik ruxida tarbiyalash va kayta tarbiyalashdan iborat.
Erdan, suvdan va boshka tabiiy boyliklardan foydalanish konunlarini buzganlik uchun ma`muriy javobgarlikka tortishni, ma`muriy xukukbuzarlik tugrisidagi kodeksning 261 moddasiga binoan ma`muriy
xukukbuzarliklarni xalk deputatlari rayon, shaxar ijroya kumitalari xuzuridagi ma`muriy komissiyalar kurib jazo tayinlaydi.
Uzbekiston Respublikasining ma`muriy xukukbuzarlik tugrisidagi kodeksining 65 dan 98-moddalariga muvofik tabiatni muxofaza kilish kumitasi nazoratchilari tomonidan fukarolarga eng kam ish xakkining bir barobaridan 5 barobarigacha, mansabdor shaxslarga esa 7 barobargacha jarima belgilab undirib olish xukukiga egadirlar.
Tabiatdan foydanish yuzasidan belgilangan tartibni kupol ravishda buzuvchi korxona faoliyati yul kuyilgan buzilishlar bartaraf etilgunga kadar tuxtatilib kuyilishi mumkin.
Inson xaeti tashki muxit bilan chambarchas boglik. U tashki muxitning barcha omillari, tabiat va jamiyatning xar tomonlama mujassam ta`siri ostida ishlaydi.
Inson dunega kelibdiki, kuzi tabiatni kuradi, uning sulim bagrida xaet kechiradi. Shuning uchun xam tabiat insonnning onasidir deymiz. Birok bugungi kunda tabiatni buysundirish, "tiz chuktirish" ogir okibatlarga olib kelmokda. Shu tufayli xam ekologik xavf, yadro kuroli xavfi bilan tenglashib koldi.
Uzbekiston Respublikasi Konstitutciyasida er va er osti boyliklarini suv zaxirlarini, usimlik va xayvonot dunesini kuriklash va ulardan ilmiy asosda okilona foydalanish, xavo va suvni toza saklash, tabiiy boyliklarni uzluksiz kupaytirib borishni taxminlash va insonning atrof muxitni yaxshilash uchun zarur chora va tadbirlar belgilansin
deyilgan.
Ishlab chikarishda tabiiy boyliklardan resruslardan intensiv foydalanish va ularni kamayib ketish xavfi kurina boshlagan sari tabiatni muxofaza kilish tushunchasi va tabiatni muxofaza kilish vazifasi muammoga aylanib boradi.
Yakin vaktlarga kadar tabiatni muxofaza kilish kup mamlakatlarda, shu jumladan bizning mamlakatda xam biologiya fanining vazifasi deb karaladi. Tabiatni muxofaza kilish va tabiat boyliklaridan okilona foydalanish biologiya faniga nisbatan ancha kulamdagi ilmiy, nazariy tadkikot ishlarini olib borishni kime, matematika, xukukshunoslik va lan tabiat urtasidagi uzaro munosabatlarni tartibga solib, konuniyatlar asosida boshkarib turish yullarini urganishdir. Bunday konunlarning eng asosiylari: Er kobigining bir butunligi, er landshaft komponentlarining uzaro modda va energiya almashinishi orkali boglikligi, mikdoriy va sifat jixatidan muayyan muvozanatdaligi tabiatning tuxtovsiz rivojlanishda ekanligi va tabiiy konunlar. Shu bois tabiatni muxofaza kilish tabiiy va ijtimoiy-iktisodiy fanlar urtasidagi masaladir.
Tabiatni muxofaza kilish davlat, xalkaro va jamiyat tomonidan ilmiy asosda amalga oshiriladigan xamda undan okilona foydalanishga, tabiat boyliklarini kishilik jamiyati farovonligi uchun tiklash va kupaytirishga, atrof muxitni musaffo, toza xolda saklashga karatilgan tadbirlar kompleksidir.
Davlat tomonidan kuriladigan tadbirlarga xalk xujaligini rejalashtirish, muxofaza kilinadigan xududlarni belgilash xakida konunlar kabul kilish, uni bajarilishini ta`minlash va boshkalar.
Tabiatni muxofaza kilish juda kup tomonlama masala bulib, xilma-xil maksadlarni amalga oshiradi. Iktisodiy, soglikni saklash va gigiena, tarbiyaviy, estetik, ilmiy tadkikot maksadlar uchun uning barcha tabiiy imkoniyatlarini saklashimiz zarur.
Nazorat savollari:
1. Ekologiya konunlarini izoxlab bering.

2 Xadis nima.

3. ekologik ta`lim va tarbiya soxasida xadislarning axamiyati xakida ma`lumot bering.
4 Ulug bobokalaonlarimiz Imom Al Buxoriy va Muxammad Narshaxiy asarlaridan ekologiyaga doir goyalar va fikrlarini izoxlab bering.
6. Abu Rayxon Beruniy bobomizning ekologik karashlari nimalardan iborat.
7. Abu Ali Ibn Sino bobomizning ekologik karashlari xakida batafsil ma`lumot bering.
8. Alisher Navoiy va Zaxiriddin Muxammad Bobirning ekologik karashlari xakida batafsil ma`lumot bering.
9. Respublikamizdagi atrof muxitni muxofaza kilish tizimlari va ularning asosiy vazifalari xakida ma`lumot bering.
10. Respublika gidrometeorologiya va tabiiy muxzitni nazorat kilish davlat kumitasi va Respublika tabiatni muxofaza kilish davlat kumitasi vazifalari nimadan iborat.
11. Uzbekiston Respublikasi konstitutciyasi kachon kabul kilingan.
12. Uzbekiston Respublikasi tabiatni muxofaza kilish tugrisidagi konun kachon kabul kilingan.
13. Uzbekiston Respublikasi ma`muriy xukubuzurlik tugrisidagi kodeksi xakida ma`lumot bering.
14. Nimalar ekologik ekspertizadan utkazilishi shart.
15. Intizomiy jazo, ma`muriy javobgarlik, moddiy javobgarlik va jinoiy javobgarlik xakida ma`lumotlar berib, misollar keltiring.
16. Antropogen omillar deb nimani tushunasiz.
17. Inson omilining tabiiy muxitga kursatayotgan ta`siri xakida ma`lumot bering.
18. Urbanizaciya jarayonini tushuntirib bering.
Tayanch iboralar:
Biosfera, biogeocenoz, ekologiya konulari, ekologik ta`lim va tarbiya, populyaciya, xadis, dorivor usimliklar, tabiiy zaxiralar, tabiatni muxofaza kilish, ekologik me`yorlar, koidalar va standartlar, ekologik xukukiy javobgarlik, ekologik ekspertiza, intizomiy jazo, ma`muriy javobgarlik, jismoniy javobgarlik, moddiy javobgarlik, chirindi (gumus), nisbiy namlik, tuprok zichligi, erroziya, urbanizaciya jarayoni.

3-mavzu. Umumbashariy ekologik muammolar