Buxoro ozik-ovkat va engil sanoat texnologiyasi instituti

Adabiyotlar:
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Atmosfera xavosi xar xil gazlarning mexanik aralashmalaridan iborat bulib, tabiiy xolda 78 % azot, 21 % kislorod, 0,9 % argon, 0,003 % CO va kolgan inert gazlardan iborat.
Atmosfera uch katlamdan iborat:
1. Troposfera-kuyi 17-18 km. ni uz ichiga oladi.
2. Srotosfera 18-60 km gacha bulgan katlam.
3. Mezosfera eki ionosfera 60-80 km.dan yukori bulib, ionlashgan gazlardan iboratdir.
Troposferaning ustki katlamida (50-200 m.gacha) meteorologik uzgarishlar tez-tez ruy berish natijasida atmosferaning turli darajada ifloslanishi vujudga keladi. Stratosferaning 20-30 km katlamida azon gazining yukori koncentraciyasi mavjud bulib, azon kobigini vujudga keltiradi. Azon kobigi kueshdan kelaetgan ul`trabinafsha nurlarini ushlab kolib, tirik organizmlarni bu unrdan muxofaza kiladi. Shu bilan ibrga erda xaetning muntazam davom kilishini ta`minlaydi. Atmosfera xavosi er sharini isib va sovub ketishidan saklaydi. Shu bilan birgalikda tirik organizmlar xaetida aloka vositasi ya`ni tulkin
tarkatish vazifasini bajaradi.
Tirik organizmlar atmosfera xavosi tarkibidagi O bilan nafas oladi va SO gazini chikaradi. Yashil usimliklar esa SO bilan nafas olib O ni chikaradi.
Kislorod barcha enish, achish, oksidlash jaraenlarida ishtirok kiladi. Inson bir sutkada 500 litr O istemol kilib upka orkali kariyb 10 ming litr xavoni (12kg) utkazadi. Birta avtomobil bir sutkada 20-30 kishini bir yillik O ni sarflaydi.
Kishi nafas olganda kon tarkibidagi gemoglabin NV kislorodni biriktirib konga surilgan organik moddalarni xujayralarda parchalanishini amalga oshiradi. Atmosfera tarkibidagi N gazi esa oksil, organik moddalarning vujudga kelishiga ishtirok etadi. Inson tanasi asosan 4 elementdan tarkib topgan: uglerod, kislorod,vodorod va azot (96%) kolgan 3 % kal`ciy, kaliy, fosfor, oltingugurt, 1 % esa boshka mikroelementlardir.
Usimlik tanasida bu kursatgich kuyidagicha S-45 %, O - 42 %, N-6,5%, N- 1,5 % kolgan 5 % boshka elementlardan iboratdir.
Atmosfera xavosi ikki xil usulda ifloslanadi:
1. tabiiy (biologik).
2. sun`iy (antropogen).
Biologik ifloslanish- tabiiy muxitda vujudga keladigan vulkan-
lar, shamol, emgirlar, tabiiy ofatlar natijasida atmosfera xavosiga
kushiladigan usimlik, xayvon koldiklari, zaxarli gazlar (SO, NO, SO)uglevodorodlar (metan, etan, ammiak va boshkalar) va kosmik fazodan kelib kushiladigan gazlar, chang zarrachalari okibatida ifloslanadi.
Kosmik fazodan xar yili atmosfera 1 mld. tonnadan ortik xar xil gaz va chang zarrachalari kushiladi.
Er yuzida mavjud bulgan 500 dan ortik doimiy otilib turuvchi vulkanlarning xar biridan yiliga urtacha 75 mln. tonnagacha chikindi chikadi. Eki orol dengizi chekinishi munosabati bilan vujudga kelgan 2,5 mln. gektar maydon yuzasidan xar yili 100 mln tonnadan ortik
chang va tuz zarrachalari kutariladi.
Atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar er yuzasida sodir buladigan jaraenlar uchun katta axamiyatga ega. Chunki changlar suv buglari uchun kondensaciya yadrosi xisoblanib, enginlarni vujudga keltiradi.Kueshni tugri radiaciyasini yutib er yuzasidagi organizmlarni ortikcha nurlanishdan saklaydi. Shuning uchun xam atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar ma`lum darajada uning zaruriy elementi xisoblanib, undagi xodisa va jaraenlarni borishini tartibga solib turadi. Lekin ayrim xollarda kuchli vulkonlarni otilishi, chang tuzonlarni kutarilishi tufayli atmosfera xavosi me`eridan ortik ifloslanish xolatlariga xam sabab bulishi mumkin.
Sun`iy ifloslanishi. Insonning aktiv faoliyati natijasida sanoat, energetik, kishlok xujaligi, transport, konchilik, maishiy xizmat korxonalaridan chikadigan zararli gazlar, buglar, changlar, bakteriya, mikroblar erdamida atmosfera xavosini ifloslantiriladi. Atmosfera xavosiga chikariladigan iflos moddalarning zaxarli gazlar asosiy kismini (SO, SO , NO ) uglevodorodlar, chang, kurum, metall birikmalari tashkil kiladi. Bular kup xollarda organik ekilgilarni ishlatish (endirish) jaraenida vujudga keladi. Xar yili atmosfera xavosiga 200 mln. tonna chang, 700 mln. tonna SO , 210 mln. SO , 300 ming tonna kurgoshin birikmalari va kurum chikariladi. Kurum tarkibida 1,5-2 benzorin, dioksid kabi koncerogen moddalar bulib nafas olish yullarida rak kasalligini keltirib chikarishga sabab buladi.
Ekilgi bilan ishlaydigan (mazut, kumir) birta elektr stanciyasi atmosfera xavosiga bir sutkada urtacha 1,2 tonna SO , 3-4 tonna SO, 1,5 tonna NO va 10 tonnadan ortik kul kurum chikaradi.
Chorvachilik korxonalari atmosfera xavosini chang uglevodorodlar (NN , SO, SO ) gazlar yukumli kasallik tarkatuvchi bakteriyalar bilan ifloslantiradi. Masalan: 100 ming bosh koramolga iktisoslashgan karamolchilik fermalari atmosfera xavosiga bir sutkada 0,3-2 tonnagacha chang, 10-15 kg. gacha serovodorod N S, 50-200 kg NN , va 1,5 mln. gacha bakteriyalar bilan ifloslantiriladi.
Avtotransportning atmosferaga chikaradigan umumiy zaxarli modda mikdori 75-85 % gacha egallaydi. Agar 1 km ga beshta avtotransport (urtacha) tugri kelsa, katta shaxarlarda 200-300 ga teng 2000 yilga borib 700-800 ga etadi. Markaziy kuchalarda SO ning mikdori 5-10 ba`zan 30 barobarga oshadi. Uzbekistonda transport chikindisi 50-70 % ni tashkil kiladi.
Avtomobillardan chikadigan tovush
urtacha GOST 19358-85
Engil mashinalar 80-82 80 77
Avtobuslar 3,5 t. 81-84 81 80
Yuk mashinalari 3,5 t. 81-84 81 79
Yuk mashinalari 3,5 t.ortik 86-89 86 83
Yuk mashinalari 10 t. ortik 91-88 88 84
Atmosfera xavosini avtotransport vositalari 200 dan ortik koncerogen moddalari bilan ifloslantiradi. Ma`lumotlarga kura er sharidagi 400 mln dan ortik avtomobil` atmosferaga xar yili 300 mln. tonnaga yakin zaxarli moddalar chikaradi. Shundan 200 mln. tonnasi SO,50 mln. tonnasi uglevodorodlar, 30 mln tonnasi Azot oksidi, kolgan kismi boshka gaz, chang va kattik chikindilarga tugri keladi.
Avtotransport vositalari bundan tashkari er shari axolisiga nisbatan 3-4 marotaba kup kislorod sarflaydi.
Atmosfera xavosining kuyi katlamiga chikariladigan zaxarli gazlarning 50-80 % ni atotrasport chikindisi tashkil kiladi.
Kuchmas va xarakatlanuvchi (transport vositalaridan) manbalardan Respublikamiz atmosfera xavosiga 4 mln. tonnadan ortik zaxarli moddalar chikadi. Bu chikindilarning 50%-SO, 15% uglevodorodlar, 14 % oltingugurt oksidi, 9 % azot oksidi, 8 % kattik chikindilar va kolgan 4 % koncerogen moddalar tashkil kiladi. Shuni kayd etish kerakki chikariladigan umumiy chikindilarning 67 % transport vositalari chikindisini tashkil etadi.
Viloyatimiz xududida joylashgan sanoat korxonalari xamda transport vositalari tomonidan xar yili 180-200 ming tonna xar xil chang, bug va shunga uxshash zaxarli moddalar ishlab chikaradi. Shuning 50-60 % transport vositalari chikindilari tashkil etadi.