Buxoro muxandislik texnologiya instituni

III bob. Gaz-suyuqlikli xromotografiyadagi polifazali sorbent tavsifi va 
benzin uglevodorodlari tavsifi 
3.1 Gaz-suyuqlikli xromotografiyaning sorbet sorbent termodinamik 
sistemasi kabi tavsifi. 
Gaz-suyuqlikli  xromotografiya  gaz  xromotografiyasining  tarkibida  M.S.  Svet 
tomonidan  yaratilgan  umumiy  xromotografiyaning  bir  qismi  bo`lib  hisoblanadi. 
Gaz-suyuqli  xromotografiya  analitik  va  fizik-kimyoviy  tekshirishlarda  muhim 
ahamiyat kasb etgan. Gaz-suyuqli xromotografiyaning uning boshqa variantlaridan 
farqi  yuqori  qaynash  haroratiga  ega  bo`lgan  moddalar  desorbsiyasining 
tezlashishidan iborat. Bunga yuqori haroratda qaynaydigan organic suyuqlik bilan 
inert  g`ovak  tashuvchi  yuzasini  qoplab  uni  qo`llab  erishiladi,  birinchi  marta  bu 
Martin  ishlarida  ko`rsatilgan  (Taqsimlovchi  xromotografiya  usulini  kashf  etgani 
uchun  Martin  Sing  bilan  birgalikda  Nobel  mukofotiga  1952-yilda  sazovor 
bo`lgan).    Tahlil  qilinayotgan  modda  harakatlanuvchi  gaz-tashuvchi  va  mayin 
maydalangan  qattiq  jismga  joylashtirilgan  harakatsiz  suyuq  faza  orasida 
taqsimlanadi.  Bu  xromotografiyaning  mohiyati  bo`lib,  ajratishning  fizikaviy 
usulidir,  bunda  aralashmaning  ajratilayotgan  komponentlari  Keylemansning 
aniqlashicha  ikkita  faza  orasida  joylashgan  bo`lib,  ulardan  bittasi  –  katta  sirtli 
qo`zg`almas qatlam, ikkinchisi – qo`zg`almas qatlam orqali filtrlanayotgan oqim. 
       Gaz-suyuqlikli xromotografiyaning potensial imkoniyatini tezda baholadilar. 
       Bu  usulni  istalgan  aralashmani  tahlil  qilish  uchun  qo`llash,  tahlil  tezligi, 
kinetika, termodinamika konstantalarini topish va fazalar ajralish chegarasida sodir 
bo`ldigan  jarayonlarning  boshqa  qonuniyatlari,  aniqlashning  yuqori  sezgirligi  va 
apparaturaning oddiyligi bu usulning afzalliklarini tashkil qiladi. Shunday qilib bu 
usul analitik va fizik-kimyoviy tekshirishlarda yaxshi asbob bo`lib hisoblanadi. 
       Xromotografiya  usullarini  qo`llash  amaliyotida  gaz  va  kolonkadagi 
xromotografiyaga nisbatan ishlatilgan xromotografik kolonkada ajratish nazariyasi 
muhim. 

---

82 
 
       Xromotografik  kolonkalarda  ajratish  nazariyasi  sorbsiyalash  (adsorbsiya  va 
eritishni) statistikasi nazariyasini, kinetic va kvazidiffuzion effektlar nazariyasii o`z 
ichiga oladi. 
       Mazkur  masalalarni  yechish  asosida  sorbet-sorbent  sistemasida  τ  vaqt 
oralig`ida  muvozanat  borligi  yotibdi.  O`rnatilayotgan  sistema  mikro  muvozanatli 
sistemalardan  tarkib  topgan    deb  faraz  qilib  muvozanatli  sistemalarning 
tarmodinamika  qonunlarini    qo`llaydilar.  Buning  uchun  asos  bo`lib  gaz-
tashuvchining  tezligi  gaz  va  suyuq  fazalar  orasidagi  massa  almashinish  tezligiga 
nisbatan  juda  kichik  degan  qonuniyat  hisoblanadi.  static  va  gazoxramotagrafik 
eksperimentlar  asosida  hisoblab  chiqilgan  sistemalar  fazoviy  muvozanatlarining 
fizik-kimyoviy  tavsiflari  deyarli  bir-biriga  to`g`ri  keladi,  bu  esa  gaz  suyuqlikli 
xromotografiya jarayonini muvozanatli deb hisoblashga imkon beradi. 
       Xromotografiyaning  rivojlanishi  tahlil  qilinayotgan  moddalarning  fizik-
kimyoviy  xossalari  va  ularning  xromotografik  qattiq  harakati  xususan 
identifikatsiyasi  orasidagi  bog`liqlik  nafaqat  empiric  yo`l  bilan  aniqlanadi,  balki 
eng 
katta 
ma`lumotni 
sorbet-sorbent 
termodinamik 
sistemasi 
sifatida 
xromotografik  sorbentlarning  tavsifi  beradi,  bunda  sorbent  qattiq  tashuvchilardan 
tuzilgan bo`lib ularning usti harakatsiz suyuq fazalar bilan qoplangan. 
       Gaz  suyuqlikli  xromotografiyadagi  termodinamik  muvozanatning  asosiy 
ko`rsatkichi  bo`lib  xromotografik  taqsimlanish  koeffitsienti    hisoblanadi,  u 
harakatsiz suyuq fazada sorbatning eruvchanligini tavsiflaydi va gaz hamda suyuq 
fazadagi  sorbet  miqdorlarining  nisbatini  ko`rsatadi.  K
r
  ni  quyidagi  formula  bilan 
hisoblaydilar: