Buxoro muhandislik-texnologiya instituti buxoro davlat universiteti

birinchidan, biror kasbning "nufuzli ekanligiga" baxs borishdagi dogmalarga asoslanish;
ikkinchidan, kasbga uzoq va noaniq tasavvurga binoan baho berish;
uchinchidan, biror kasb egasi bo‘lmish kishiga nisbatan ijobiy yoki salbiy munosabatda bo‘lishni tegishli kasbga ko‘chirish;
to‘rtinchidan, kasbning oddiy kundalik tomonini nazar - pisand qilmasdan, uning tashqi tomoniga, sirtiga maxliyo bo‘lish;
beshinchidan, o‘rtoqlarining ta’siri ostida "kompaniya uchun" kasb tanlash kabi xatoliklarga duch kelishi mumkinligini ta’kidlab o`tadi.
O‘spirinlar kasb tanlash to‘g‘risida yaqqol tasavvuriga ega bo`lmaganliklari boisdan ko‘proq xatoga yo‘l qo‘yadilar. Tanlangan yoki tanlanishi zarur bo`lgan kasb undan qanday shaxs fazilatlarining talab qilishini tushunib yetmaydilar. Ular o`z layoqatlarini oqilona baholashga qurbi yetmaganligi uchun u yoki bu kasbni egallaganda qanday tezlikda va aniqlikda harakat qilishigina, sezish va idrok qilish xususiyatlarini, asab tizimining muvofiqlashishi mumkinligini bilmaydilar. Shuning uchun yuqorida bayon qilib o‘tilgan xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Biroq xozirgi davrda bunday ko‘ngilsiz xolatlarning oldini olish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun pedagogik-psixologik va ijtimoiy xususiyatlarning umumiy tomonlariga aloxida e’tibor berish maqsadga muvofiq.
O‘qish motivlari muammosini tadqiqot qilgan jaxon psixologlari ularni ikki kategoriyaga yoki guruhga ajratib tekshirishni lozim topadilar. Birinchi kategoriyaga taalluqli motivlar o‘quv faoliyatining mazmuni, moxiyati hamda uning jarayonlari, sharoitlari bilan bevosita uyg`unlashganidir. Ikkinchi kategoriyaga kiruvchi motivlar tizimi o‘quvchilarning atrof - muxit bilan keng ko‘lamdagi o`zaro munosabatlariga ularning begona, o`zga kishilar bilan muomalaga kirishish extiyojiga, ijtimoiy turmush voqeliligiga nisbatan shaxsiy qarashiga bog`liqdir.
O‘quv faoliyati mazmuni bilan uzviy bog`liq motivlar tizimini shartli ravishda ikki guruhga ajratib, ularni ijobiy (musbat, pozitiv) va salbiy (manfiy, negativ) deb nomlash mumkin. Bunday atamalarni qo`llashdan asosiy maqsad maxalliy an’ana, ijtimoiy tajriba (stereotipizatsiya darajasidagi ta’sirchan kuchli tashqi omil) ekstremal xolat ta’sirida keskin ruxiy burilishlar yasashga qodir psixologik mexanizmlarni aniqlashdan iboratdir. Odatda salbiy (negativ) motivatsiya shunday vaziyatda vujudga kelishi mumkinki, qachonki o‘quvchi bilimlarni o`zlashtirmaslik oqibati qanday ko‘ngilsiz xolatlarga olib kelishini anglab yetsa (jazolanish, ota - onalar tanbexi, sinfdoshlar e’tirozi, yomon baho olish, jamoa a’zolari orasida obro`sizlanish va boshqalar) va ana shunga muvofiq say’i - xarakatlarni amalga oshirsa. Salbiy motivatsiyaga ega bo`lgan o‘quvchi kamroq mo`sibatli (mushkul axvol) yo‘lni tanlab, ta’lim jarayonida qatnashishda davom etadi. Bunday o‘qish motivatsiyasiga aloqador o‘quvchilar yuqori ko‘rsatkichlarga, muvaffaqiyatli o`zlashtirish imkoniyatiga ega bo`lmaydilar, chunki ishtiyoqsiz darsga qatnashish tuyg‘usi, bilim va o‘quv predmetiga nisbatan qiziqishning mavjud emasligi bunga ma’naviy to`siq bo`lib xizmat qiladi. Buning natijasida o`zlashtirmovchi, bo`sh o`zlashtiruvchi, sust o‘quvchilarning safi tobora kengayib boradi, bu narsa kundalik odatga aylana borsa, u stereotip darajasiga o`sib o`tishi mumkin. Mustaqil va muvaffaqiyatli o‘qish esa, shaxsdan faol, qatiy, ijodiy izlanishlarni takozo qiladi va shunga o`xshash talablarni o`zlashtiruvchi oldiga qo‘yadi. Shaxsning mazkur xolatlarga tayyor emasligi, undagi imkoniyatlarning cheklanganligi sababli o`zlashtirmovchilar qatorini to`ldirishga, bir sinfda yoki kursda ikki yil o‘qishga olib keladi, usha qiyinchiliklar bilan o`z sinfi, kursini tamomlaydi. Bunday toifadagi o‘quvchilar yoki talabalar o‘quv faoliyati motivatsiyasini qayta ko`rish evaziga ijobiy natijalarga erishish mumkin.
O‘quvchilar va talabalarda o‘qishga nisbatan salbiy motivatsiya birdaniga vujudga kelmaydi, balki uni keltirib chiqaruvchi bir necha xususiyatli omillar ta’sir etishi extimol.
O‘qishga nisbatan saboq oluvchilar munosabatini aniqlashga xarakat qilgan o‘qituvchi qanday o‘zgarishlar yuz berayotganligini qayd qilish uchun ayrim mezonlarni ta’kidlay boshlaydi:
a) xayolparishonlik vujudga keladi;
b) vijdondan yo`ndoshish yo`qoladi;
c) boshqalardan ko`chirib olishni odat qiladi;
d) yo`lg`on so`zlash va bahona qidirishga o`rganadi;
e) darslarni qoldiradigan bo`lib qoladi;
f) mustaqil topshiriqlarni bajarmay qo‘yadi va boshqalar.
O‘qituvchi yoki o‘qituvchilar jamoasi yuqorida taxmin qilingan o‘quvchilardagi salbiy o‘zgarishiga nisbatan an’anaviy tartib - intizom metodlarini tadbiq qiladi:
a) kundaliklarga ogohlantirish yozish;
b) ota-onalarga bu to‘g‘risida ma’lumot berish;
c) sinf raxbari, maktab raxbariyatiga xabar berish;
d) darsdan keyin olib qolib qattiq uyaltirish;
e) bilim dargoxidan xaydash masalasini qo`yish va xokazo.
Bunday aniq voqelik xar qanday maktab, kollej, akademik litsey, oliy ta’lim tizimida yuz berib turadi. Bizningcha, jazo choralarini ko`rishga shoshilishdan ko`ra, mazkur "Muammoni keltirib chiqaruvchi omillar qaysilar?", "Nega shunday xodisa yuz berdi?" degan savollarga javob qidirish odilona yondoshishdir.
"Jumladan, o‘quvchilar va talabalar xulq - atvordagi o‘zgarishlarning qanday motivlari mavjud?", "O‘qishga nisbatan o‘zgaruvchan munosabatni yuzaga keltiruvchi sabablar nimalardan iborat?", "Sinf (auditoriya)da va undan tashqari u yoki bu xatti - xarakatlarni amalga oshirishga undovchi omil qaysi?" va boshqalar.
Yuqorida ta’kidlab o`tilgan munosabat va xulq - atvor motivlarini chuqur va mukammal o`rganmasdan turib, pedagogik ta’sir o`tkazish chora va tadbirlarini qo`llash mumkin emas, chunki motivni turtki sifatida namoyon qiluvchi ichki va tashqi ta’sirini aniqlamasdan, unga ilmiy yondashib bo`lmaydi.
Xozirgi zamon kasbiy psixologiya fani bilimlarni egallashga nisbatan ichki extiyojga katta ahamiyat beradi va bu bilan shaxs xulq - atvorini birmuncha boshqarish imkoniyati mavjud ekanligini ta’kidlaydi. Shuning bilan birga o‘quvchi (talaba)da barqaror bilishga bo`lgan qiziqishni shakllantirish muammosiga aloxida e’tibor qilinadi. Darhaqiqat, barqaror bilishga bo`lgan qiziqishlar qo`zg`atuvchi turtki (kuch) sifatida o‘quv motivlarini vujudga keltiradi, muvaffaqiyatli ta’minlashga xizmat qiladi. O‘quvchi yoki talabada bilimlarning muayyan soxasiga, u yoki bu faoliyat turiga qiziqishning tug`ilishi ko‘p jixatdan shaxsni qay tariqa shakllanish imkoniyatini belgilaydi.
Ana shu boisdan o‘qituvchi o`z o‘quv faniga nisbatan o‘quvchi va talabalarda qiziqishni o`stirish tarafdori bo‘lishi shart, chunki xuddi shuning negizida o‘quv materiali va o‘quv dasturini yuksak darajada o`zlashtirish muammosi yotadi. Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, bilishga qiziqish motiv doirasida o`sadi, o`zaro ta’sir etadi, ular bilan uzviy bog`lanib ketadi.
Ma’lumki, o‘quvchi (talaba) bilim dargoxida ilm olishdan tashqari tengdoshlari jamoasi ichiga kirib boradi va qatnashadi, shu boisdan unda o`z o`rtoqlari, o‘qituvchilarga nisbatan muayyan munosabat shakli vujudga keladi. Uning o‘quv faoliyatiga undovchi motivlari bilan bir qatorda boshqacha xususiyatli xulq - avtor motivlari ham mavjuddir, jumladan ijtimoiy motiv jamoa bilan bo‘lish istagini anglatib, uning hayotida ishtiroq etish xoxishini o`zida aks ettiradi.
O‘quvchi va talabalar o‘quv faoliyatining ijtimoiy motivlari ularning boshqa odamlar bilan muomalaga kirish extiyoji bilan uzviy bog`liq bo`lib, ularni baholash, quvvatlash, tengdoshlar jamoasida muayyan joy egallash singari talablarda o`z aksini topadi. Mazkur motivlar o‘quv faoliyatining moxiyati bilan bog`liq bo`lmay, balki unga yondosh yordamchi faktorlarni bildiradi. Ammo, ushbu motivlar o‘quvchi va talaba o‘qishiga jiddiy turtki vazifasini bajaradi.
Ijtimoiy motivlarni taxlil qilishda davom etsak, ular bevosita jamoa burchi, qarindoshlar va yaqin kishilar oldiga burch, o‘qishni umuminsoniy madaniyat, qadriyat, ma’naviyatni egallash tasavvuri bilan bog`liq vosita, ushbu vosita odamlar foydali shaxs tariqasida namoyon bo‘lish, o`z imkoniyatini ro`yobga chiqarish, ezgu niyatini amalga oshirishga intilish funksiyasini bajarish mumkin. Turtki, undovchi usul vazifasini bajaruvchi ko`zg`atuvchi yosh xususiyatlari davriga qarab u, yoki bu darajada aks etadi, ammo, ular xar doim ham anglashilgan shaklga ega emas, shuning uchun ifodalanish darajasi nursizdir. O‘smirlik va o‘spirinlik davrlarida ijtimoiy motivlar anglashilgan, ahamiyat kasb etuvchi bosqichga o`sib o`tadi. Bunday motivatsiyani xar tomonlama qo`llab quvvatlash, rag`batlantirish bilan birga va bir davrning o`zida bilishga qiziqishiga aloqador boshqa o‘quv faoliyati motivlarini shakllantirish lozim.
Ijtimoiy motivlar o‘quvchi va talabalarning tor ma’nodagi shaxsiy intilishlari bilan ham aloqador bo‘lishi mumkin, jumladan, ularda o‘qishga nisbatan qiziqish yuk bo`lsa-da lekin barcha topshiriqlarni yuksak darajada bajaradi, chunki o‘qituvchi ularning "a’lo" baholashi, sinf yoki kurs po`qadami qilib tayinlashi, xech qanday shubxa bilan qaramasligi, extimol o‘quv jarayoni bunday xususiyatlari odamlarga shaxsiy muvaffaqiyat yoki yutuqqa erishishning, nufuzi (obro` - e’tibor)ning birdan - bir yo‘li deb tasavvur qilinadi. Bunday yo‘lni tanlash vijdonga hilof xatti-xarakatlarga olib boradi, shaxsni shakllanish jarayoniga salbiy ta’sir etadi. Shu boisdan ijtimoiy deb qabul qilingan motivlar jamoa extiyojini qamrab oladi, goxo ular shaxsiyatparastlik, tor saviyali shaxs xususiyatini mujassamlashtiradi.
Ularning hayotida o`z tengdoshlari va do`stlari bilan muomalaga kirishish, do`stlikka sodiqlik, bergan va’dasi (so`zi)ni uddasidan chiqish, hamkor bo‘lish extiyoji muxim o`rin egallaydi. O‘qituvchi mashg`lotlarda o‘quv faoliyatining zarur motivatsiyasini shakllantirsa, ularning mavjud ehtiyojlariga tayanib ish tutsa, o‘quvchida bilishga qiziqish barqarorlashadi.
Shuning uchun qiziqish, motiv, motivatsiya shaxsning xatti-xarakati ichki regulyatsiyasi funksiyasini bajarib, ehtiyojni qondirish, xoxish - istak, ezgu niyat, orzu tilakni amaliyotda ro`yobga chiqarishning bosh omili bo`lib xisoblanadi. Motiv va motivatsiya faqat bilimlarni o`zlashtirish, o‘quv ko‘nikmalari va malakalarini egallash bilan cheklanib qolmasin, balki shaxsning xulq-atvori, ya’ni shaxsga oid xususiyatlarining namoyon bo‘lishini ham izohlashga xizmat qiladi. Bu husussiyatlar quyidagilardan iborat:
1) kasblarni o‘rganish metodlarini ishlab chiqish, ularni klassifikatsiyalash va lo‘nda qilib ifodalash;
2) o‘qituvchining kasb maorifi yuzasidan tashviqot ishlari olib borish, o‘qituvchilar bilan kasbga doir individual konsultatsiyalar - maslahatlar uyushtirish, o‘spirin va uning ota-onasi bilan kasbga yo‘naltirish metodikasini birgalikda ko‘zdan kechirish;
3) o‘spirinlarni kasbning asosiy guruhlari bilan yaqindan tanishtirish, ularning fazilatlari hamda kasb o‘rganishning yo‘llari bilan tanishtirishni tashkil qilish;
4) mehnat ta’limi darslarida o‘quvchilarda dastlabki kasbiy tayyorgarlikni yuzaga keltirish va unga nisbatan mexr - muxabbat uyg`otish;
5) psixodiagnostik va kasb tanlashga doir metodlarni amaliyotda tadbiq qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish;
6) tuman va shaxarlarda zamon talabiga javob beradigan kasb tanlash markazlarini jixozlash;
7) kasb tanlashni tashviqot qilish yuzasidan o‘spirinlarni ommaviy axborot vositasiga jalb qilish va ularni psixologik jixatdan tayyorlash kabilar.
Kasb tanlashga yo‘llash va kasblarni targ‘ib qilish usullaridan biri - ko‘rsatmali vositalar, ya’ni fotostendlardan, kitoblar ko‘rgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy ining mahsulidan, naqqoshlik va texnika to‘garagi ishlaridan foydalanishdir. Bundan tashqari mo`zeylarga ekskursiyalar uyushtirish orqali ham ayrim kasblarga qiziqish uyg‘otish mumkin.
Yuqorida aytilgan mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, kasb-hunar to‘g‘risida axborotlar, maslahatlar berishning o‘zi ongli ravishda kasb tanlash uchun yetarli emas. Shunga ko‘ra o‘spirin o‘quvchilarning bilish ini kuchaytirish, ularni mustaqil bilim olishga o‘rgatish ularga o‘zlarini muayyan da sinab ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Lekin kasbga yo‘naltirishning boshqa yo‘l va vositalarini ham qidirish va qo‘llash kerak.
Mehnat psixologiyasining mutaxassislari kasbga yo‘naltirishning boshqacha usullarini: barcha fanlarni o‘qitishning politexnik jihatini chuqurlashtirishni; tabiiy-matematik fanlarda atrofdagi ishlab chiqarishdan ob’ekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni o‘qitishda o‘lkashunoslik materiallarini qo‘llab o‘quvchilarning kasbga qiziqishni oshirish, mehnatga ishtiyoq uyg‘otishni: darslarda kasblar haqida axborotlar berib borishni; mehnat sohalari bilan o‘quvchilarning mustaqil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmoqdalar.
Qishloq maktablarida kasb tanlash bo‘yicha qo‘shimcha imkoniyatlar ham mavjud. Chunonchi yozda yuqori sinf o‘quvchilarini ishlab chiqarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mehnatga o‘spirinlarni qiziqtirish, mehnat nashidasidan bahramand etish, ularda mamnuniyat hissini tarkib toptirish, ularda rejali mehnat qilish ko‘nikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va mas’uliyat hissini tarkib toptirish lozim. O‘spirinlarni mehnatga tayyorlanishga rag‘batlantirishni malaka darajasini berish bilan yakunlash ma’qul. Ishlab chiqarish mavsumida o‘quvchilar brigadalarini tuzishda ularning yoki xususiyatlari, qiziqishlari va aqliy kamolotini hisobga olish zarur. Brigadalarda ishlash mehnat va kasbga psixologik tayyorgarlik bosqichi bo‘ladi. O‘quvchilar o‘zining qaysi kasb-hunarga yaroqliligi yoki yaroqsizligini amaliy ishlarda sinab ko‘radilar va o‘zlariga ishonch hosil qiladilar.
Kasb tanlashda o‘spirin yigit-qizlarda qator maqsadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki maqsad - bosh maqsad deb ataladi va u umumxalq mehnatiga o‘z ulushini qo‘sha olamanmi, qanday inson bo‘lib yetishaman, hayot va ideallari nimalar bo‘lishi lozim, degan fikrlardan iborat bo‘ladi. Yaqin va yaqqol maqsad - dastlabki sohasi, mutaxassislikni qanday va qaerda egallash, o‘qishni tugatgach, dastlabki mehnat qaysi lavozimdan boshlanishi, mehnat mahoratini oshirish istiqbollari haqidagi mulohazalardan tashkil topadi. Psixologik nuqtai nazardan maqsadga erishishning tashqi va ichki shart-sharoitlari mavjud. Tashqi sharoitlarga maqsad yo‘lidagi har hil qiyinchiliklar, qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar mazkur muassasa yoki tashkilotning imkoniyatlari, muayyan sub’ektga-yosh kasb egasiga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan qarshiligi va hokazolar kiradi. Maqsadga erishishning ichki shart-sharoitlariga shaxsning imkoniyatlari, sihat-salomatligi, aqliy qobiliyati, tirishqoqligi, irodaviy sifatlari (chidamliligi, sabr-toqati, tanlagan kasbi bo‘yicha ishlashi uchun zarur fazilatlari va hokazolar kiradi.
Yuqori sinf o‘quvchilarining professiogramma bilan tanishishida asosiy maqsad quyidagi tarkibiy qismlarni, jihatlarni o‘z ichiga qamrab oladi a) asosiy mehnat qurollari - kasb tanlovchining diqqati, shijoati, fikr-xayo`li-xuddi shu qurollariga qaratilgan va yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak; b) asosiy mehnat operasiyalari: mehnat quroli bilan qanday ni amalga oshirish imkoniyati mavjudligini aniqlash va qaysi sohalarda ishlatish mumkinligini bilish; ishlab chiqarish jarayonidagi operasiyalarning rolini to‘g‘ri tasavvur qila olish; operasiyalarning yangi variantlarini qidirib topish uchun harakat qilish; c) asosiy qurollar va vositalar; qo‘l asboblaridan - chilangar xirurg, g‘ijjakchi, kamon chaluvchi kabi kasb egalari foydalanadi; d) mehnat sharoitlari: kasb tanlovchini qurshagan tabiiy muhit va sharoitlar, kishilar va hokazolar.
Yuqoridagi mulohazalarga asoslanib, o‘spirinlarni o‘z qiziqishlari, mayl, ehtiyoj, iqtidor, qobiliyat, ko‘nikma va malakalarini hisobga olgan holda kasb tanlashga yo‘naltirish jamiyatning rivoji uchun puxta zamin hozirlaydi.