daryosining toshqinlariga qaragandek qaraydi. Hodisa davriy takrorlanib
turadi. U hamma uchun ulkan ahamiyat kasb etadi. Biroq uning sabablari noma’lum.
Jon Beyts Klark, amerikalik iqtisodchi
Afsuski, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot tarixi iqtisodiyotning hech qachon
tekis va silliq yo‘l bilan, olg‘a rivojlanish yo‘lidan ketmaganligini yaqqol namoyon
etmoqda. Bu tarix o‘zining turli bosqichlarda iqtisodiy kon’yunkturaning bir-birini
davriy ravishda almashtirib turgan va almashtirib kelayotgan tanazzul yoki
yuksalishni boshidan kechirib keldi. Bu o‘zgarishlar makroiqtisodiy beqarorlik
yoki bozor iqtisodiyoti rivojlanishining davriyligi deb ataladi.
Takror ishlab chiqarish inqirozlari, ya’ni siklik tebranishlarni vujudga
keltiruvchi to‘lovga layoqatli talabning yo‘qligi XIX asrning boshidan buyon
muntazam hodisaga aylanib bormoqda. Angliyada 1825 yilda yuz beran inqiroz birinchi mahalliy inqiroz deb, 1857 yilgi inqiroz esa birinchi jahon inqirozi deb nomlanmoqda. Jahon iqtisodiyotini ma’lum bir davriylik bilan larzaga solib kelayotgan inqirozlar tarixi ana shundan boshlanadi.
Tabiiyki, inqirozlar nazariyotchi iqtisodchilarning e’tiborini o‘ziga jalb qiladi.
Turli davrlarda siklik tebranishlar ustida Sismondi, Marks, Juglyar,Shumpeter, Kondratev kabi buyuk iqtisodchilar tadqiqotlari olib bordilar. Hukumatning amaliy faoliyat sohasidagi vazifasi har doim siklik tebranishlarni tartibga solish, silliqlash bo‘lgan va shunday bo‘lib kelmoqda.
Biroq, buni qanday usul va vositalari yordamida amalga oshirish mumkinligini ko‘rib chiqishdan avval iqtisodiy siklning o‘z xarakteristikasi, uning turlari va xususiyatlari ustida to‘xtalib o‘tish lozim.
Iqtisodiy sikl tushunchasi
Iqtisodiy sikl – asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning (ishlab chiqarish
darajasi, bandlik, narxlar) muntazam ravishda o‘zgarib turishi bo‘lib, ularning
o‘rtacha muddati taxminan 8-10 yilni tashkil etadi.
Siklik tebranishlarning to‘lqinsimon takrorlanishlari siklni iqtisodiy kon’yunkturaning ikkita bir xil holatlari o‘rtasidagi davr deb talqin qilish imkonini beradi (grafikda ikki ustki yoki ikki pastki nuqtalar o‘rtasidagi interval).
Ammo sikllar makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning rivojlanish intensivligiga ko‘ra har xil bo‘lishini nazarda tutish zarur, shuning uchun chegaraviy nuqtalar trend chizig‘iga nisbatan turli pog‘onalarda paydo bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiy siklning sababi nimada? Iqtisodchilar orasida bu savolga bir xil
javob yo‘q. Iqtisodiy siklning tabiatiga oid fikrlar xilma-xildir.
Ko‘pincha siklik tebranishlarni keltirib chiqaruvchi barcha sabablar ikki
katta guruhga - tashqi (ekzogen) sabablar va ichki (endogen) sabablarga bo‘linadi.
Mos ravishda iqtisodiy siklning ham ekzogen va endogen nazariyalari mavjuddir.
Do'stlaringiz bilan baham: |