Buxoro davlat universitetining

1. Omonim so‘zlar.
Shakli (yozilishi va aytilishi) bir xil, ma’nosi 
har xil so‘zlar omonimlar deyiladi. Omonim so‘zi grekcha «bir xil» 
degan ma’noni ifodalaydi. Masalan: ot – hayvon, ot – uloqtirmoq, ot – 
ism; og‘iz – insonning tana a’zosi, og‘iz – yangi tug‘gan sigir sutidan 
tayyorlanadigan taom; chang – to‘zon, gard, g‘ubor, chang – 
to‘rtburchak, yassi quti shaklidagi torlar tortilgan qo‘sh cho‘p bilan 
chalinadigan musiqa asbobi; qovoq – insonning tana a’zosi, ot, qovoq 
– poliz ekini, ot. 
Omonim so‘zlar turkumiga (yuz – insonning tana a’zosi, ot; yuz – 
miqdor bildiruvchi son) oid bo‘ladi. 
Omonimlar 2 turga ajratiladi: 1) lug‘aviy omonimlar; 2) 
grammatik omonimlar. Lug‘aviy omonimlar:
1) so‘zlar doirasida; 2) iboralar doirasida bo‘ladi. 
1. Omonimlik hodisasi so‘z bilan so‘z doirasida bo‘lsa, leksik 
omonim deyiladi. Masalan: kul (ot) – biror narsaning yonishi 
natijasida hosil bo‘ladigan kukun. U oshxona oldida turgan kul 
chelakni olishga buyurdi. (P.Tursun) Kul (fe’l) – zavq shovqini, 
xursandchilik bildiruvchi tovushlar chiqarmoq. Nega Aziz bu qadar 
shod: Yuzi kuladi, ko‘zlari yonadi? (H.G‘ulom) 
2. Omonimlik hodisasi ibora bilan ibora doirasida bo‘lsa, 
frazeologik omonim deyiladi. Masalan: bosh ko‘tarmoq – qarshi 
qo‘zg‘olon ko‘tarmoq, bosh ko‘tarmoq – tuzalmoq, sog‘aya 
boshlamoq. 
Grammatik omonimlar qo‘shimchalar doirasidagi shakliy 
tenglikdir. Shakli bir xil, ma’nosi har xil qo‘shimchalarga grammatik 
omonimlar deyiladi. Masalan: -im qo‘shimchasi bilim – ot yasovchi 
qo‘shimcha, fe’ldan ot yasaydi. Kitobim – I shaxs, birlik 
qo‘shimchasi; -ki (tepki) – ot yasovchi qo‘shimcha, -ki (kechki) – sifat 
yasovchi qo‘shimcha. 

---

149 
Ba’zi omonim so‘zlar qo‘shimchalar olganda ham omonimlik 
shaklini saqlab qoladi. Masalan, ter+im, ter+im. Birinchi so‘z – ter ot 
turkumiga oid so‘z bo‘lib, I shaxs, birlik egalik qo‘shimchasini olgan, 
ikkinchisi fe’l turkumiga oid so‘z ot yasovchi -im qo‘shimchasini 
olgan. Bu so‘zlar bir xil shaklini saqlab qolgan. 
Qo‘shimchalar qo‘shilganda ham omonimlik shaklini saqlab 
qoladigan so‘zlar omoformalar deyiladi. Omoformalar bir xil so‘z 
turkumiga ham, boshqa-boshqa so‘z turkumiga ham oid bo‘ladi. 
Masalan, 1) bog‘ – mevazor (ot); 2) bog‘ – bog‘ich (ot). Ularning 
qo‘shimcha olgandan keyingi grammatik shakllari: 
1) bog‘ni, bog‘ning, bog‘dan; 
2) bog‘ni, bog‘ning,bog‘dan. 
Qiyoslang: oq (sifat)+ar – fe’l yasovchi qo‘shimcha; 
oq (fe’l)+ar – sifatdosh hosil qiluvchi qo‘shimcha. 
Omonimlar badiiy adabiyotda tuyuq janrida, og‘zaki so‘zlashuv 
nutqida so‘z o‘yinlari, askiyalarda qo‘llanadi. 
Omonimlar ko‘p ma’noli so‘zlar ma’nosidagi bog‘lanishning 
yo‘qolishi, so‘zlardagi fonetik o‘zgarishlar va boshqa tildan so‘z 
o‘zlashishi jarayonida yuzaga keladi. Masalan: 1) bog‘ (mevazor) 
tojik tilidan kirgan, bog‘ (bog‘ich) o‘zbekcha so‘z; 2) dam – nafas (o‘z 
ma’nosi), dam - bosqon (ko‘chma ma’no), dam - hordiq (ko‘chma 
ma’no). 2-misolda polisemiya hodisasi yo‘qolib, omonimiya hodisasi 
yuzaga keldi. 
2.