Buxoro davlat universiteti utayeva feruza xolmamatovna

filslar (mis tanga
) muntazam 
chiqarila boshlangan. Bular arab afsonalari, diniy ifodalar, 
hukmdorlik qilib turgan amirlar biron-bir shahar noibining nomi va 
hatto mahalliy hukmdolar nomi bilan zarb qilingan. 
Hozirgi kunda aniqlangan numizmatik ma’lumotlarga qaraganda 
Somoniylarning ilk tangalari 829-830 - yillarda Somoniylar xonadoni 
boshlig‘i Nux tomonidan zarb qilingan. Somoniylar nafaqat Buxoroda 
balki Shosh, A’xsikent va boshqa shaharlarda ham o‘z nomlaridan pul 
zarb qilganlar. 
Qoraxoniylar sulolasi Somoniylarning so‘nggi hukmdori al-
Muntasir 1005 -yilda o‘ldirilganidan so‘ng Movarounnahrda 
hukmronlikni o‘z qo‘liga oladi. Shundan so‘ng Movarounnahr va 
umuman Markaziy Osiyoda turkiy sulolalar hukmronligi boshlandi. 
Qoraxoniy hukmdorlari ham o‘z nomlaridan tanga pullar zarb 
qilganlar. Bu pullar ham Somoniylar pullari singari aksariyati misdan 
zarb qilingan bo‘lib, ularda tanganing bir tomonidan zarb qiluvchi 
hukmdor nomi, zarb qilingan joy va sanasi yozib qo‘yilgan. 
Narshaxiy 
ma’lumotlariga 
qaraganda 
Buxoro 
o‘zining 
zarbxonasiga ega bo‘lgan. Bu narsa Somoniylar davrida tovar- pul 
munosabatlari rivojlanganidan dalolat beradi. Usha davrda Buxoro va 
uning atroflarida uch xil tangalar muomalada bo‘lgan. Bu tangalar: 
mis g‘itrifiy tangalar, sifati past kumush muhammadiy tangalar hamda 
anchi yuqori sifatli kumush tangalar. Ayni shu tangalar IX-X asrlarda 
bu yerda asosiy muomala vositasi bo‘lgan. Pul Buxoro vohasidan 
chetga chiqib ketmasligi uchun sifati past tangalar zarb qilingan. 
IX-X asrlar tarixiy badiiy mazmuniga ko‘ra g‘oyat keng ko‘lamli 
davr bo‘lib, musulmon olami xalqlari san’atining keyingi rivojlanish 

---

93 
yo‘lini belgilab berdi. San’atda bu davr boshida juda muhim 
o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda Arab xalifaligi tasarrufidan 
mamlakatlarda din va ilm-fan bilan birga, badiiy hunarmandchilik 
ham birinchi o‘ringa chiqdi va feodal savdo shaharlari yuksalishi bilan 
barobar rivojlanib bordi. 
IX asrdan boshlab kulollik badiiy hunarmandchilining eng keng 
yoyilgan turlaridan biriga aylandi. Aholi maishiy turmushda sopol 
idishlardan keng foydalana boshlandi. Movarounnahr shaharlarida 
kulollarning katta-katta mahallalari vujudga keldi. Poykend shahri 
tagida ochilgan kulolchilik ustaxonalari, xumdonlar qoldiqlari ham 
buni yana bir marotaba isbotlab berdi. 
Usha davr kulolchilik san’atida tub o’zgarishlar bo‘ldi: yangicha 
shakldagi buyumlar yuzaga keldi, ularni bezashda bulakcha texnikaviy 
hamda badiiy usullardan foydalanila boshlandi.
Poykend shahri Qo‘yi Zarafshon mintaqasida shisha mahsulotlari 
ishlab chiqaruvchi yirik markazga aylangan. Poykenddan shishadan 
san’at asari darajasidagi noyob buyumlar ishlab chiqarilgan.1984-
yildagi qazishlar chog‘ida shisha buyumlar ishlab chiqarilgan bir 
qancha uchoqlar va moslamalar qoldiqlari ochib o‘rganilgan. Shisha 
idish-tovoqlar, kimyoviy idishlar, atr shishalar, boshqa uy ruzg‘or 
idishlarini ishlab chiqarish urf bo‘lgan. Ularda ta’sviriy motivlar kam 
uchraydi, mavjudlari uncha murakkab bo‘lmay puflash yoki qolipda 
bosish yo‘li bilan tayyorlangan. 
Poykend shishalarining ximiyaviy tarkibi katta ilmiy qiziqishlarga 
sabab bo‘lgan. Poykend shishalari 6 xil ximiyaviy komponentlardan 
tashkil topgan. Poykendda ishlab chiqarilgan shisha buyumlar xalqaro 
tranzit savdo orqali Movarounnahr hududlaridan ham tashqariga olib 
chiqilgan. 
1957-yilda arxeolog A.P.Okladnikov Sibirda Angara daryosining 
chap irmog‘i bo‘lgan Unga daryosi bo‘yidagi VI-XI asrlarga oid 
arxeologk yodgorliklarni qazish jarayonida ximiyaviy tarkibi Poykend 
shishalariga mos shisha buyumlar topgan. Bu narsa Poykendda ishlab 
chiqarilgan shisha buyumlarning savdo iqtisodiy aloqalar tufayli olis 
Sibir regionlariga ham tarqalganligini isbotlab berdi.
1980-yillar 
boshlarida 
Poykendda 
ochilgan 
shishadan 
tayyorlangan, 6, 9 smli naycha birktirilgan bu idishlar aksariyat 
hollarda tibbiy va ximiyaviy maqsadlarda foydalanilgan bo‘lishi 
mumkun. 

---

94 
Shosh, Farg‘ona, Chag‘oniyon kabi markazlar qatorida haqli 
ravishda Poykend shahri ham turganligi bir qator ikkilanishlardan 
so‘ng, 2003 - yil o‘tkazilgan arxeologik qazishlarda o‘zining yakuniy 
isbotini topdi. Topilgan maxsus xumdon va unda sirkor idishlarni 
pishirishda foydalanilgan buyoqlar va sirkor qoldiqlar bundan dalolat 
berib turibdi. 
Sir 
berish 
texnologiyasi 
sopol 
buyumlar 
badiiyligini 
kuchaytirishda katta rol o’ynaydi. Dastavval ishqoriy sirdan 
foydalanilgan. Keyinchalik esa sirlashda qalayi va qurg‘oshin ishlatila 
boshlangan. Ishqoriy va qalayi sir shaffof bo‘lmay, ulardan asosan 
uyib naqsh tushirilgan, sidirg‘a rang berilgan buyumlarni bezashda 
foydalanilgan. Buyumlar sirtining yaltiroqligini oshiradigan qurgoshin 
siri ishlatish urf bulgach sopol bezovchi rassomlarning mahorati 
tularoq ochila boshlangan. Qo‘rgoshin siri berilganda uning ostida 
qoladigan naqshlar va yozuvlar uyg‘unligi saqlandi va yana kuchaydi. 
Istaxriy, ibn Xavqal kabi X asr muarrixlarining bizgacha etib 
kelgan asarlarida yozilishicha, Poykenddagi Jome Masjidi zarhal berib 
hamda qimmatbaho toshlar qadab bezatilgan mehrobi bilan mashhur 
edi, u zarhal qoplamasi bilan Movarounnahrdagi barcha masjidlardan 
ustun turgan.