Buxoro davlat universiteti tuproqshunoslik va geografiya

QISHLOQ XO'JALIK GEOGRAFIYASI  

  Reja: 

1. Qishloq xo'jalik geografiyasining ob'yekti va predmeti. 

2. Qishloq xo'jaligi – moddiy  ishlab chiqarishning ikkinchi yetakchi tarmog'i. 

3. Agrosanoat majmui haqida tushuncha. 

4. Qishloq xo'jaligining tarmoqlar tarkibi. 

 

Qishloq xo'jaligi geografiyasi – iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning bir qismi 

bo'lib, u turli mamlakat va rayonlarda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining hududiy 

muammolari hamda joylashish qonuniyatlarini o'rganadi. Qishloq xo'jaligi tarkibidagi 

hududiy tafovutlar tabiiy muhit va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar ta'sirida tarkib topadi. 

  

Qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqarishi  inson  xo'jalik  faoliyatining  ilk  va  eng 

qadimgi  shakllaridan  biri  hisoblanadi.  Qishloq  xo'jaligi  moddiy  ishlab  chiqarishning 

eng  qadimiy  tarmog'igina  bo'lib  qolmay,  eng  keng  tarqalgan  tarmog'i  hamdir. 

Dunyoda  bironta  mamlakat  yo'qki,  uning  aholisi  qishloq  xo'jaligi  va  unga  yaqin 

tarmoqlar  –  o'rmon  xo'jaligi,  ovchilik,  baliq  ovlasi  bilan  shug'ullanmasin.  Butun 

---

 

50 

dunyoda bu sohalarda 1,1 mlrd. kishi band. Ushbu aholi yer sharining turli qismlarida 

turli-tuman tabiiy sharoitda qishloq xo'jaligi va unga yaqin tarmoqlar bilan mashg'ul. 

Tabiiy sharoit qanday bo'lishidan qat'iy nazar, qishloq xo'jaligining rivojlanish 

darajasi  sarf  qilingan  mehnatning  miqdori  va  sifatiga,  texnika  va  o'g'itlardan 

foydalanish darajasiga bog'liq. Ushbu ko'rsatkichga qarab, qishloq xo'jaligi ekstensiv 

va intensiv xo'jalikka bo'linadi. 

Qishloq  xo'jalik  mahsulotlarini  ekin  maydonlarini  kengaytirish  va  chorva 

mollari sonini oshirish hisobiga yetishtirish ekstensiv xo'jalik deb ataladi. 

Insoniyat  tarixining  juda  katta  davri  mobaynida  qishloq  xo'jaligi  asosan 

ekstensiv  yo'l  bilan  rivojlandi.  Yangi  yerlar  ko'pincha  o'rmonlar  hisobiga 

kengaytirilgan.  Hozirgi  davrda  ham  juda  ko'p  rivojlanayotgan,  kam  rivojlangan 

davlatlarda qishloq xo'jaligi ekstensiv yo'l bilan rivojlanmoqda. 

Maydon  birligida  (1  ga  ekin  maydonidan)  agrotexnika  vositalaridan  ko'proq 

foydalanish  yoki  chorva  mollarining  ko'proq  mahsuldor  zotlarini  yaratish  hisobiga 

qishloq xo'jalik mahsulotlari yetishtirish intensiv xo'jalik deb ataladi.   

Intensiv  xo'jalik  rivojlangan  davlatlar  uchun  xos  bo'lib,  qishloq  xo'jaligida 

sodir  bo'lgan  «Yashil  inqilob»  ga  asoslanadi.  (Yashil  inqilob  –  bu  qishloq 

xo'jaligining  zamonaviy  texnika  asosida  tubdan  o'zgarishi  demakdir.  U  fan-texnika 

inqilobi  (FTI)  namoyon  bo'lishining  shakllaridan  biri.  Meksikani  yashil  inqilobga 

asos  solgan  mamlakat  deb  hisoblasa  bo'ladi,  chunki  XX  asrning  60-yillar  boshida 

aynan  shu  yerda  bug'doyning  yuqori  hosilli  yangi  qizg'ish  navlari  yaratildi.)    Ushbu 

davlatlarda  asosan  tovar  qishloq  xo'jaligi  rivojlangan.  Chunki  bu  davlatlar  qishloq 

xo'jaligida  barcha  qo'l  mehnatini  asosan  mashinalar  bajaradi.  Yuqori  sifatli  mineral 

o'g'itlarda  foydalaniladi,  zararkunandalarga  qarshi  zaharli  kimyoviy  dorilardan, 

chorva mollari kasalliklariga qarshi kurash vositalaridan keng foydalaniladi. 

Mexanizatsiyalashtirish,  elektrlashtirish  va  kimyolashtirish  qishloq  xo'jaligini 

yanada rivojlantirish va jadallashtirishning asosiy yo'lidir. 

Yer  qishloq  xo'jaligida  mehnat  majmui  va  ayni  paytda  mehnat  vositasi  bo'lib 

xizmat  qiladi.  Shuning  uchun  yerdan  to'g'ri  foydalanish  va  uning  hosildorligini 

saqlash qishloq xo'jaligining muhim vazifalaridan biridir. 

Intensiv  xo'jalikni  barpo  qilish  uchun  yerlarni  melioratsiya  qilish,  ya'ni  yer 

holatini  yaxshilash  ishlarini  (sug'orish,  zax  va  botqoqlarni  quritish,  tuproqqa  ohak 

solish,  daraxt  o'tqazish  va  h.k.)  olib  borish  kerak.  Bunda  kompleks  melioratsiya 

tadbirlari  yaxshi  natija  beradi  (shamol  va  suv  eroziyasiga  qarshi  kurash,  tuproq 

hosildorligini oshirish). 

---

 

51 

Qishloq xo'jaligi avvalo yer bilan chambarchas bog'langan. Qishloq xo'jaligida 

foydalaniladigan  jami  yerlar  yer  fondi  hisoblanadi.  Jahon  yer  fondi  13,4  mlrd. 

gektarni tashkil etadi. Jahon yer fondi to’g’risidaigi toliq ma’lumot quyidagi jadvalda  

berilgan.