Buxoro davlat universiteti tuproqshunoslik va geografiya

Nazorat uchun savol va topshiriqlar 

1. Iqtisodiy geografiyani «sher» deb bilsak, uning «oyoqlari» qaysilar? 

2.Hududiy mehnat taqsimotining bosqichlarini tushuntirib bering.  

3. O'zingiz yashab turgan joydan hududiy majmualarga misollar toping. 

4.  Nima  uchun  iqtisodiy  rayon  kerak  va  uning  iqtisodiy  geografiya  faniga 

qanday aloqasi bor? 

5.  Xohlagan  shahar,  iqtisodiy  rayon  yoki  mamlakatning  iqtisodiy  geografik 

o'rnini ta'riflab bering. 

 

IQTISODIY GEOGRAFIYA FANINING TARIXI, 

SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI                                              

Reja:

 

1. Iqtisodiy geografiya fanini vujudga kelishi va rivojlanishi 

2. O'zbekistonda iqtisodiy geografiya fanining rivojlanish bosqichlari. Birinchi 

davr. 

3. Sobiq Ittifoq davrida O'zbekistonda iqtisodiy geografiya. 

4. Mustaqillik yillarida iqtisodiy geografiyaning rivojlanishi. 

 

Odatda,  u  yoki  bu  fanning  vujudga  kelishi  uchun  ijtimoiy  talab,  ehtiyoj  yoki 

«buyurtma»  bo'lishi  kerak.  Bundan  oldin  esa  shu  fanga  tegishli  turli  axboriy 

ma'lumotlar,  ob'yektiv  borliqdan  olingan,  to'plangan  dastlabki  bilimlar  va  taxminlar 

shakllanadi,  so'ngra  turli  voqeliklar  orasidagi  sabab-oqibat  munosabatlari  hamda 

ma'lum  sharoitda  takrorlanib  turadigan  qonuniyat,  aloqadorliklarni  asoslash 

imkoniyati  tug'iladi.  Demak,  ob'yektiv  borliqni  kuzatish,  mushohada  qilish  tez-tez 

uchraydigan  voqealarni  tahlil  qilish  negizida  muayyan  fanga  doir  bilimlar  majmuasi 

vujudga keladi, ular asta-sekin ilmga va fanga aylanadi. 

Har qanday fan haqiqiy fan maqomiga ega bo'lishi, shakllanishi uchun o'zining 

---

 

20 

ob'yekti, predmeti, metodi va metodologiyasi (usuli va uslubiyoti), asosiy tushuncha, 

kategoriya  va  qonuniyatlari,  maktab,  markaz  va  yo'nalishlariga,  salmoqli  ilmiy 

asarlar, tadqiqotlarga ega bo'lishi va uning boshqa fan vakillari tomonidan tan olinishi 

va hurmat qilinishi talab etiladi. Shuningdek, mazkur fanning o'quv predmeti sifatida 

o'qitilishi, maxsus fakultet, kafedra yoki laboratoriyalarning tashkil etilishi ham katta 

ahamiyatga ega. 

Iqtisodiy geografiya fani ham yuqoridagi shart-sharoitlar, ob'yektiv zaruriyatlar 

asosida  vujudga  kelgan  va  rivojlanib  borgan.  Dastlab  «iqtisodiy  geografiya» 

tushunchasini  buyuk  rus  qomusiy  olimi  M.V.  Lomonosov  XVIII  asrning 

oltmishinchi  yillarida  ishlatgan,  uni  fan  va  muomalaga  kiritgan  («tabiiy  geografiya» 

tushuncha  va  fanining  asoschisi  mashhur  nemis  olimi  A.  Gumbold  hisoblanadi). 

Biroq  u  davrda  iqtisodiy  geografiya  fani  shakllanmagan,  faqat  shunday  atama  yoki 

tushuncha paydo bolgan, xolos. 

Mazkur  fanning  aniq  bir  tashkil  topgan  yili,  joyi  ma'lum  emas.  Har  holda 

tadqiqotlar  ko'rsatishicha,  u  XIX  asrning  birinchi  yarmida,  asosan  Germaniyada 

ishlab  chiqarish  kuchlarini  joylashtirish  masalalarini  o'rganish  va  statistika  fanining 

vujudga kelishi bilan bog'liq holda faoliyat boshlagan. 

Iqtisodiy 

geografiya 

fanining 

shakllanish 

jarayoni 

uning 

asosiy 

tushunchalarining paydo bo'lishi va rivojlanishi bilan sodir bo'lgan. Masalan, avvalgi 

bobda  ko'rganimizdek,  bu  fanning  «poydevorini»  eng  avvalo  hududiy  mehnat 

taqsimoti  hamda  iqtisodiy  rayonlashtirish  ta'limotlari  tashkil  qiladi.  Binobarin, 

iqtisodiy  geografiyaning  tarixini  aynan  ana  shu  ikki  nazariy  tushunchalar  belgilaydi. 

Jumladan, Yu.G. Saushkinning aytishicha, iqtisodiy  geografiya fanining tarixi  — bu 

iqtisodiy  rayonlashtirish  tarixidir.  Agar  ana  shundan  kelib  chiqadigan  bo'lsak, 

iqtisodiy geografiya fanining yaratilishida rus olimi K.I. Arsenyevning xizmatlari ham 

buyuk bo'lgan. (u 1818 hamda 1848 yillarda Rossiyani iqtisodiy rayonlarga ajratgan). 

Umuman  olganda,  mazkur  fanning  shakllanish  va  rivojlanishi  O'zbekiston 

nuqtai nazardan kelib chiqqan holda 3 asosiy davrga bo'lish mumkin: sovetlargacha, 

sobiq Ittifoq davri va mustaqillik yillari.