Buxoro davlat universiteti tarix fakulteti tarix kafedrasi

II.2. Qadimgi Janubi-sharqiy osiyo xalqlarining

diniy e'tiqodlari

Islomning Indoneziyaga kirib kelishi bilan bog'liq tarixiy manbalarda musulmonlarning bu orollar mamlakatiga qilgan harbiy yurishi yoki mahalliy rojaliklarning qachon yangi e'tiqodni qabul qilganliklari haqida biror aniq sanani uchratish qiyin. Bu sohada nisbatan asosli ma'lumotni, faqat musulmon savdogarlarning u yoki bu rivojlangan orol hududiga tashrifi vaqtidan qolgan ma'lumotlardan taxmin qilish mumkin. Shu ma'noda, aytaylik, "Xediri rojaligining Eron va Arab mamlakatlari bilan savdo aloqalari va musulmonlar­ning Indoneziyadagi faoliyati" yoki xitoylik geograf Chjou Syuyfeyning Kameshvara davlatining kuch-qud­rati va savdo imkoniyatlari to'g'risida yozganlari" qisman bo'lsa-da, islomning arxipelagdagi tarixini hujjat sifatida tasdiqlaydi: “Barcha chet ellardagi badavlat mamlakatlar ichida Yavan davlati o'z boyligi bilan Arabistondan keyingi o'rinda turadi...”⁴².

Indoneziyada yetishtiriladigan dorivor o'simliklarning barchasi haqida yevropaliklardan ancha oldin arablarni qiziqtirgan edi. Arablar va eroniylardan keyin esa, Hindistonning o'zidan ham musulmon savdogarlari In­doneziyaga qatnay boshlaganlar. Ularning aksariyati suv yo'li orqali savdo qilganlar, chunki IX asrdan Kombay Hind okeanida asosiy savdo bardargohiga aylangan edi. Shunday qilib, XI-XII asrlarda Indoneziyaga qatnaydigan savdogarlar asosan musulmonlar bo'lgani uchun, ular o'z tijorat ishlari jarayonida shuningdek, arxipelag orollarida islomni ommalashuviga ham katta hissa qo'shganlar. Bu yerda birinchi bo'lib, Shimoliy Sumatradagi kichik rojaliklar aholisi va bora-bora mu­sulmon savdogarlari bilan munosabatda bo'lgan hokimlar islomga o'tganlar.

Islomning indoneziyaliklar orasida o'zlashuvida, albatta o'ziga yarasha qiyinchiliklar ham bo'lgan. Ularning ichida eng jiddiylaridan biri, til muammosi bo'lgan. Chunki qadimdan yerlik aholining aksariyatini malayyalar tashkil qilib, ularning ajdodlari esa, taxmin qilinishicha, to'rt yarim ming yillar muhaddam Janubiy Osiyodan ko'chib kelgan edilar. Shuning uchun ham "orollararo o'zaro muomala vositasi bo'lgan malayo-polineyziya hamda papuan guruhiga tegishli tillarning umumiy soni, hozirgi hisob bo'yicha, taxminan ikki yuz ellikka yaqin bo'lgan".

Bu kabi muammolarning yechimiga islomning Hindistonda kirib kelish tarixida kuzatilgan edi. Xususan, urdu tilining paydo bo'lishi va uning muomala vositasida istifoda etilishi avval arablar va keyin borib mahal­liy musulmonlarning hind e'tiqodidagi aholi bilan bo'lgan o'zaro munosabatlarida qo'l kelgandi. Indoneziyada, mazkur holatda biror yangi til vujudga kelmagan bo'lsa ham, ammo orollarda tobora musulmon savdo rastalari sonining ortib borishi bilan XV asrga kelib dengiz yoqasidagi shaharlarni asosan musulmon aholisi egallagan. Shu asnoda iqtisodiy jihatdan mustaqil "bandargoh podsholari" siyosiy mustaqillikka erishish yo'llarini axtarishga tushganlar.

Islom, XI-XII asrlardan Indoneziyaning keyingi siyosiy va madaniy hayoti rivojida yetakchi rol o'ynadi. Uning keyingi keng miqyosda tarqalishi arxipelag madaniyatiga yangi-yangi unsurlarni olib kiritish bilan Indoneziyada o'ziga xos uch toifadagi ma'naviyat majmui tarkib topdi: ibtidoiy indonez madaniyati, so'ng uning hind madaniyati bilan chatishuvi va keyin ular har ikkisining musulmon madaniyati bilan mushtarak shaklga kirishi bilan bog'liq. Diniy jihatdan esa, ayni holat quyidagi shakllarda joriy edi: tub yerlik animistik e'tiqod, undan keyin o'zlashgan hind buddizmi va nihoyat, islom dini⁴³.

Uch turli diniy e'tiqodning bir mamlakatda joriy bo'lishi mumkinligi Xitoy tajribasidan, ya'ni konfutsiylik, daosizm va buddizm faoliyati tarixidan ma'lum edi. Lekin indonez sarzaminida uch diniy dunyoqarashlar o'rtasida kechgan to'qnashuvlar oqibatida "is­lom xuddi Hindistondagi kabi indonez milliy qadriyatlari tarkibida o'zlashdi". Fanda "sinkretizm" deb nom olgan bunday jarayon, avvalroq Yaponiyada ham bud­dizm bilan sintoizmning o'zaro bir-biriga singishida namoyon bo'lgandi. Shu kabi Indoneziyada ham yangi ibodat shaklan o'tmish indonez e'tiqodi an'analarida olib borildi. Masjidlar ham, mahalliy me'moriy uslubga yaqin tarzda qurildi. Yangi e'tiqod muxoliflari esa, hali o'z maqomida barqaror hinduizm va buddizm tarqalgan orollardan panoh topdilar.

"XVI asrning ikkinchi yarmida, Majapaxita davlatining bo'linib ketganidan keyingi uzoq yillar davom etgan tarqoqlikdan so'ng, Indoneziyada yana markazlashgan davlatlar barpo bo'la boshladi. 1568 yili Bantamni mustaqil davlat deb e'lon qilgan hukmdori Hasaniddin, g'arbiy Yava va qisman sharqiy Sumatrani bosib olgach, janubiy Yavadagi oxirgi yirik hinduizm e'tiqodida bo'lgan Pavjajarana davlatini ham mag'lubiyatga uchratdi. Shundan so'ng, Bantam davlati musulmon dunyosi nazariga tushib, indoneziyalik hukmdorga 1638 yili Makka tomonidan sultonlik unvoni inom etildi⁴⁴.

Islomga e'tiqod qiluvchilarning soni ortib, yangi din an'analarining kundalik hayotga muttasil singib borishi bilan, Janubiy hamda Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi kabi, yangi e'tiqod mahalliy madaniy qadriyatlar bilan uyg'unlashdi. Natijada adabiyot, san'at va me'morchilikdagi singari, yuqorida ayttanimizdek, islomiy toat-ibodatda ham qadim indonez e'tiqodi ruhidagi marosimlar o'z mohiyatini saqlab qoldi.

Bu o'rtada yevropalik-portugallar, niderlandlar, inglizlar va boshqalarning Indoneziya tabiiy boyliklarini o'zlashtirish maqsadidagi urinishlari, shunday ham o'z ichki muammolari bilan band arxepilag xalqlari boshiga ortiqcha tashvish keltirdi. Ya'ni, "XVI asrning o'rtalarida portugallar Moluk hamda Timorda xristianlik e'tiqodini targ'ib qilishga kirishib, yangi diniy masalalarda yerlik xalqlar orasida o'zaro nizo keltirib chiqarishga urindilar”⁴⁵.

Ushbu holatlarning ma'naviy ta'siri xususiga kelsak, indonez xalqi va madaniyati taqdirida musulmon hamda yevropa madaniy unsurlari turlicha, aniqrog'i, nisbatan o'zaro keskin mavqeni egalladi: yevro­pacha madaniyat indonez milliy qadriyatlari an'analariga deyarli begonaligicha qolgan bo'lsa, musulmon unsurlari esa, ba'zi o'zgarishlar bilan mahalliy ma'naviyat tarkibining asosiy qismiga aylandi.

Vetlar qadimdan turli ibtidoiy e'tiqod shakllariga amal qilib, animizm, totemizm va shuningdek, o'tmish ajdodlar kultlariga sig'inganlar. Qolaversa, ularda "er ruhlari, timsoh-ajdar va suv ustida suzuvchi qushlarga ham topinish odati bo'lgan". Miloddan avvalgi III-II asrlarda, Hindiston bilan bo'lgan aloqalar bois bu yerga buddizm kirib kelgan va milodning XII-XIII asrlariga borib keng tarqalgan. Xitoy madaniyatining Vet­namda yoyilishi ham aynan shu davrlarga to'g'ri keladi.

Lekin shunda ham - mamlakatda Budda, Konfutsiy va Lao ta'limotlari diniy e'tiqod maqomiga ko'tarilgan vaqtda, mavjud markazlar muzofoti va tog'lik yerlarda yashagan aholining o'z ibtidoiy e'tiqodlarida qolganliklari inkor etilmaydi. Vetnamliklarda ham xitoy, koreys va yaponlar singari, milliy mentalitet asosida ajdodlar ruhi poyiga nisbatan izzat-ehtirom ruhida munosabatda bo'lish, ularni yodda saqlash alohida mas'uliyat ma'nosida tushunilgan. Zero, ajdodlar ruhi doim tiriklar bilan barhayot - faqat turli shaklda, xolos. Shuning uchun ota-bobolar qabrlarini toza tutib, ularni xotirlab qurbonliklar qilish an'anasiga rioya qilingan. Bunday sharafga muyassar bo'lmish o'tganlar ruhi o'z zurriyotlari ustida doim parvona bo'lganlar - "ofatlardan ogoh qilib, omad keltirganlar"⁴⁶. Shu nuqtai nazardan vetlar yerida buddizm, qisman islom hamda frantsuzlar protektorati o'rnatilishi bi­lan xristianlik dini yerlik aholi ongiga tor yo keng ma'noda, o'ziga xos mahalliylashgan sintez asosida uyg'unlashgan.

Vetnamlik nasorolar asosan ikki firqaga bo'lingan: vet-katoliklar va vet-protestantlar. Frantsuz­lar zamonasida qurilgan katolik cherkovlari bus-butun saqlangan va hali-hamon ularning darvozalari dindorlar uchun ochiq. Yana shuni ham qayd etish lozimki, janubiy Vetnamning Mekong havzasida nisbatan yangi diniy sektalar ham faoliyat ko'rsatgan. Bulardan birinchisi "Kao Day-Ulug' saroy", ya'ni dinshunoslikdagi atama bo'yicha "kaodaizm" Budda, Iso Masih va Konfutsiy, ikkinchisi - "Xoaxao-Uyg'unlik va olijanoblik" esa buddizm, daosizm hamda bosh­qa diniy ta'limotlarga asoslangan. Vetnamdagi dindorlarning umumiy soni 20 million kishi bo'lib, ular mamlakat aholisining taxminan uchdan bir qismini tashkil qiladi. Vetnamda eng keng tarqalgan e'tiqod bud­dizm. Mazkur xulosaning tasdig'i sifatida, Ninbin provintsiyasida barpo etil­gan mamlakatdagi eng mahobatli Budda ibodatxonasini misol keltirish mumkin. Bu maskandagi Buddaning uch haykali buddaparastlar nazdida o'tmish, hozir va kelajakning ramzidir⁴⁷.

Birmadagi diniy e'tiqodlar buddizm tarqalgan mintaqalar tarixida ta'limot asoschisining hayoti va faoliyati haqida juda ko'p turli rivoyat va voqealar qayd etilgan. Bu diniy e'tiqodning Birmadagi tarixida shunday bir xabar saqlanib qolganki, uning qay darajada haqiqat ekanligi kishini o'ylantirmay qo'ymaydi. Tadqiqiy manbalardan olingan ma'lumotlarda berilishicha, "Birmaga Budda dini uning o'zi bilan kirib kelib, Man­dalay shahrida jonli Buddaning o'zidan Mahamuni haykali yasab bitirilgach, shundan keyin yuzlab mo'jaz tillakor ibodatxonalar qurilishi boshlab yuborilgan ekan".

Bu maskanlar adadi shu darajada ko'p bo'lganki, ular­ning aksariyati hatto hozirgacha saqlanib qolgan. Qadimdan Birmada urf bo'lgan ibodatxonalar qurilishi uchun qilinadigan sarf-xarajatlar qarshisida qolgan barcha ijtimoiy masalalarga jamiyatda ikkinchi darajali muammo sifatida qaralgan. Ayrim ta'mirlanishi kerak bo'lgan ibodat maskanlari o'rniga hatto yangilarini barpo etish vojib sanalgan⁴⁸. Birmalik taqvodorlar uchun Budda e'zoziga bunday fidoiylikning asl sababi - eskirgan ibodatxonalarning yangilanishi, keyingi tug'ilishlardagi ilohiy marhamatga moillik umidvorligiga asoslangan edi.

Buddizmning birmalik aholi o'rtasida keng miqyosda qabul qilinishi XI asr ma'naviy hayotida muhim voqea bo'lgan. Xususan, Pagan hukmdori Anauratha xuddi Hindistondagi imperator Ashokaga o'xshab Birmada buddizm hinoyana mazhabining eng yirik targ'ibotchisi edi. U o'zining yangi din xususidagi tashviqotida nainki e'tiqodni, balki buddizm vositasida turli qabilalardan iborat birmaliklarni birlashtirish va madaniyatini yuksaltirish siyosatini ham ko'zda tutgan. Taxt sohibi shuningdek, o'z poytaxtini buddizmning markaziga aylantirish maqsadida qo'shni mamlakatlardan diniy manbalarni keltirib maxsus ibodatxonalarda saqlagan. Budda ibodatxonalari qurilishida esa, Hindiston va Shri Lankada qad ko'targan mashhur ibodatxonalar nusxasini bunyod etishga harakat qilingan. Shu yo'nalishda 1090 yili qad ko'targan kub shaklidagi Ananda ibodatxonasi Birma me'morchilik san'atining eng yorqin namunalaridan biri mavqeini egallagan.

Birmadagi Budda ibodatxonalarida istiqomat qil­gan rohiblarning hind buddaparastlaridan farqli o'z qonun - qoidalari bo'lib, ular, masalan, kunning birin­chi yarmida taomlanganlar. Ikkinchi yarmida esa, faqat suv yoxud sharbat ichish bilan qanoatlanganlar. Tunda to'rt soat uxlab, qolgan vaqtlarini ibodat yo'lida sarflaganlar. Meditatsiyada ham, ular hindlardan farqli ravishda, faqat ibodatning huzurli lahzalarga noillik uchun emas, balki botiniy ong, nafas, ichki a'zolar va his-tuyg'ularni nazorat qilish bilan shug'ullanganlar. Zero, chuqur botiniy munavvarlikni tafakkurning cheksiz imkoniyatlarini ochishiga va natijada kishini moddiy manfaatlarga tobelik tuyg'usidan xalos etishiga qattiq ishonganlar.

Birmalik rohiblar sadaqa idishlari bilan ko'cha kezib ro'zi-nasiba hisobiga yashaganlar. Odatda ular hech och qolmaganlar, chunki o'ziga to'q oilalar doim rohiblarni tegishli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlab turganlar. Demak, shunga yarasha sadaqadan tushgan sifatli don - dunlardan totli taomlar tayyorlangan. Bundan tashqari, ibodatxonaga keluvchi taqvodorlar ham doim rohiblar haqqiga sadaqa tashlab ketganlar. Bu xayr sadaqa Birmadagi ibodat maskanlarida quyidagi uslubda ado etilgan. Maxsus sadaqa idishi ibodat qiluvchilardan muayyan uzoqlikda o'rnatilib, ularga sadaqa chaqalari ma'lum masofadan turib irg'itilgan. Ya'ni, agar atalgan pul aniq borib idish ichiga tushsa, go'yo qilingan niyat ham xuddi aniq amalga oshadigandek.

Ayol rohibalar haqida shuni alohida urg'ulash joizki, ularning hayot tarzi o'ziga xos xususiyatlari bilan ajralgan. Rohibalar ham tilamchilik bilan kun ko'rib, berilgan sadaqalarga duolar o'qish bilan minnatdorchilik bildirganlar.

Birmalik ayol rohibalar xuddi erkaklar singari sochlarini qirdirib, boshlariga bir necha qavat qizil ro'mollar o'rab yurganlar. O'zlarini e'tiqodga baxshida qilgan ayollar o'z xohishlari bilan dunyodan umuman turmush qurmay o'tishga rozilik berib taqvoga tushganlar.

Diniy e'tiqoddan meros qolgan talay an'analar hozir ham o'z mohiyatini yo'qotmagan. Birmaliklar doim bo'sh vaqtlarida stupalarga kelib toat-ibodat bilan mashg'ul bo'ladilar. Odatda "stupa”lar tepaliklarga qurilgan bo'lgani uchun ziyoratchilar uning to'rt tomonidan yuzlab zinalar orqali manzilga chiqadilar. Ibodatxonaga tashrif buyurganlar poyafzallarini yechishlari shart, chunki Budda dargohida, ta'limotning ilk davri talablariga muvofiq shaxsiy gigiyena masalalariga alohida e'tibor berilganligi bois, hozirda ham tozalikka ju­da jiddiy amal qilinadi. Bu yerda agar ba'zilar meditatsiya bilan band bo'lsalar, boshqalar "niyatlar amalga oshadigan maxsus joy"ga kelib ibodat qiladilar.

Birmaning madaniyati tarixi ilmiy adabiyotlarda asosan me'morchilik san'ati bilan bog'liq holda bayon qilinadi. Bu bejiz emas, chunki mahalliy madaniy-ma'rifiy omil qaysi sohaga tegishli bo'lmasin, uning ibtidosi Birmada albatta diniy e'tiqod sarchashmasidan jilg'alanganligiga borib taqaladi. Sabab, bu yerdagi ma­daniyat va san'atning eng yirik namunalarining aksariyati diniy ramzlarda mujassam. Qolaversa, buddizm tarqalgan mamlakatlarda qurilgan ibodat maskanlarining Birmadagi analoglari, avvalo, o'zining son-sanog'i bilan diqqatga loyiq bo'lsa, ularning milliy me'moriy uslublari esa, o'zining betakrorligi hamda mustahkamligi bois asrlar osha hanuz "ohori to'kilmagan"ligi bilan e'tiborli. Birgina Birmadagi ibodatxonalarning to'rt tomonidan kirilishi mumkin bo'lgan to'rtburchak asosda qurilishidan ham anglash qiyin emas. Shu va boshqa jihatlar nuqtai nazaridan Birma me'morchilik san'ati uch davrga bo'linadi:

* milod boshidan to VIII-IX asrgacha;

* IX asrdan to XIII asrgacha;

* XIV asrdan to XIX asrgacha⁴⁹.

Har uchala davrga qiyosan Birma me'morchiligining eng gullagan davri taxminan o'rta asrlarga to'g'ri keladi. Me'morchilik obidalari majmuidagi Buddaning bronza haykallari va uning hayotiga oid boshqa tasviriy ashyolar hali-hamon o'z tarixiy va ilmiy qiymatida. Bir­ma ikonografiyasining eng afzallik jihati, bu uning sof milliy shakl-shamoyilga egaligi. Aynan shu "o'zlik", tabiat manzaralari yoki jonivorlar tasviri ifodalangan asarlarga ham taalluqli. Xullas, buddizm va hinduizmning Birmada o'zlashuvi nafaqat dinu diyonatda, balki yerlik tub aholi ijodiy iqtidori - memorchilik sanatining yuksak namunalarida ham namoyon bo'lgan.

Malayziya Janubi-Sharqiy Osiyoda o'z hududi va aholisi jihatidan kichkina mamlakat bo'lsa-da, ammo fuqarolarining ko'p millatli va turli diniy e'tiqod hamda madaniyatga taalluqli ekanligi bilan uni "kichik Osiyo" ham deb atalgan. Malayyalar asrlar osha to hozirgacha o'z milliy, diniy va madaniy an'analarida sodiq qolganlar.

Malayziya xalqining yarmidan sal kamrog'ini xitoyliklar, hindlar, xristianlar va boshqalar tashkil etadi. Ya'ni, mamlakatda o'z dindorlari soni bo'yicha islomdan ke­yingi o'rinda buddizm, konfutsiylik va daosizmga e'­tiqod qiluvchi xitoylar, ulardan so'ng hindlar, xris­tianlar hamda yana turli ibtidoiy totemistik va animistik e'tiqoddagi guruhlar mavjud.

Garchi rasmiy din islom bo'lgani bilan, bu yerdagi boshqa e'tiqodlarga mansub kishilar ham o'z dinu diyonatlariga erkin amal qilgan holda yashaydilar. Bunday qulay sharoitda turli dinlar vakillari o'z millati hamda e'tiqodiga xos bayram va an'analarni baynalminal ruhda nishonlaydilar. Malayziyadagi islomga Indoneziya ta'siri va mahalliy animistik unsurlar yo'g'rilgan bo'lsa, animist shamanlar esa o'z duoyu afsunlarida Qur'oni karim suralariga murojaat etadilar⁵⁰. Malayziyalik mu­sulmonlar ham o'zga diniy e'tiqodlarga bepisand yoki muxolif ruhda emas, balki hurmat-ehtirom bilan qaraydilar. Binobarin, muayyan biror hudud maydonida masjid, ibodatxona yoki cherkovning qurilganligi va ularning baravar faoliyat ko'rsatishi Malayziyadagi o'z­aro teng huquh asosidagi diniy muhitning eng ishonchli misolidir.

Malayziyadagi islom tarixi va yarim orolda taraqqiy topgan madaniyat haqida ga­pirganda, bir jihatga alohida e'tibor berilishi lozim. Ya'ni, muqaddam hind va indonez qadriyatlari unsurlari mavjud bo'lgan mahalliy madaniy jarayonda yuz bergan - biri-ikkinchisini ham inkor va ham e'tirof etgan holatlarga.

Avval xat-hujjatlarda hind harflari istifoda qilingan bo'lsa, islom davlat dini maqomiga ega bo'lgach, yozuvda arab-fors alfavitini qo'llashga o'tildi va shu asnoda malay tiliga ham arab va fors so'zlari o'zlasha boshladi⁵¹. Bu esa madaniyatning talay sohalarida hind va yavan unsurlari o'z ustuvor mohiyatini yo'qotdi. Ammo soyalar teatri, naqshinkorlik san'ati va boshqa jabhalarda an'anaviy uslublar unutilmadi. Hatto "Ramayana" hamda yana bir qancha mashhur dostonlar o'z mavzu va mazmunida faqat arabcha, ya'ni "Hikayati Shri Rama" yoki "Hikayati Sang Boma” kabi nomlar bilan ataldi".

Azaldan taylar ruhlarni juda e'zozlagan va bu tuyg'u hozirda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan. Taylar ruhlardan rahm-shafqat, mehr-muruvvat tilab, ulardan hayiqib, g'azabiga yo'liqishdan ko'rqib yashaganlar. Shu bo­is ham qadimdan uylar, jamoat joylari va hatto turli idoralarda ham ruhlarga maxsus «maskan»lar yasab, bu yerda ular yemak-ichmak, chiroyli guldastalar va turli iforli unsurlar bilan siylanganlar. Mazkur milliy qadriyat maqomidagi tay an'analarida animistik e'tiqodga moyillik ustuvorligi seziladi.

Tai­land aholisining 95 foizi buddaparastlar va qolgani musulmon, xristian hamda konfutsiyparast dindorlar. Bu o'lkada ham Budda va uning ta'limotiga bo'lgan munosabat o'zining alohida milliy xususiyatlariga ega. Avvalo har bir Buddaga e'tiqod qiluvchi erkak fuqaro o'z hayotida ma'lum muddatgacha rohiblik mas'uliyatini bajarishi shart bo'lgan, mayli biror xafta yoxud oy muddatida. Asl rohiblar esa, faqat e'tiqod bilan band bo'lganlari uchun jamiyat hayotidagi ijtimoiy va boshqa jarayonlarda deyarli qatnashmaganlar.

Tailandlik buddaparastlarda savobli a'mol masalasiga juda e'tibor bilan qaralgan. Ya'ni, kimki bi­ror rohibga sadaqa berar ekan, u o'zining kelgusi tug'ilishlarining birida albatta uning ajrini olishiga umid qilgan. Rohibga bo'lgan izzat-hurmat faqat shaxsan uning o'ziga emas, balki uning oila a'zolariga ham izhor qilingan. Siam⁵² buddizmi qonun - qoidalariga muvofiq kattalarga izzat, ustozlarga ta'zim va kishining shaxsiy mulkiga ko'z olaytirmaslik diniy majburiyat ma'nosini kasb etgan.

Mamlakatning turli go'shalarida va hatto inson qadami yetishi mushkul bo'lgan joylarda ham ko'plab Budda ibodatxonalarining qurilganligidan bilish mumkinki, tailandliklar hayotining biror jabhasi yo'qki, unga buddizm tamoyillari yo'g'rilgan bo'lmasin, shu jumladan madaniyatga ham. Madaniyatida shuningdek, muqaddam e'ti­qod qilingan animizm, xitoy va hind qadriyatlarining ham ta'siri kuchli bo'lgan.

Tailand an'anasi bo'yicha, madaniyat saroy ahli va oddiy avomning o'zigagina mansublikda rivojlangan. Agar saroylarda teatr san'ati, Budda hayotiga tegishli haykaltaroshlik asarlari, hind va xitoy mifologiyasiga oid hayvonot olami tasvirlari va boshqa unsurlar bo'lsa, xalq orasida esa, madaniyat tushunchasi to'qimachilik, yog'och o'ymakorligi va temirchilik - turmushda ishlatiladigan turli guldor shakllardagi asbob-uskunalar yasashdan iborat bo'lgan.

Ammo adabiyot, san'at va hunarmandchilik asarlari o'z ijtimoiy bo'linishidan qat'i nazar buddizm tamo­yillari bilan uyg'unlikda yaratilgan. Balki shuning uchun aytsalar kerak: "Aslida buddizm taylar dini va tay bo'lmoqlik esa - bu buddaparast deganidir".

Qadimdan mon-kxmerlarning o'z ibtidoiy diniy tasavvurlari bo'lsa-da, ularning qo'shni davlatlar, xususan Hindistonning janubiy viloyatlari bilan mavjud aloqalari bu o'lkada hinduizmning tarqalishida, aytish mumkinki, o'ziga xos vosita vazifasini o'tagan. Binobarin, Kombodjadagi shivaparast va vishnuparast ro­hiblar jamoalarining davlat miqyosidagi maqomi brahmanizmning kxmerlar orasida keng yoyilganligining yorqin timsoli edi.

Shu yerda bir omilga alohida urg'u berish joiz ko'rinadi. U ham bo'lsa, buddizmga qadar kxmerlar o'lkasida, aytganimizdek, taxminan IX asrdan podshoni "er­dagi xudo" sifatida qabul qilinganligi. Ya'ni, uning kultiga diniy e'tiqod maqomida sig'inilib, hatto bo'lajak hosil taqdiri ham yerdagi xudoning qay darajada e'zozlanishi natijasi bilan hal bo'lishiga ishonilganligi. Bunday sharoitda ayonki, taxt sohibining oila a'zolari, qarindosh-urug'lari va albatga, din arboblari davlatda eng nufuzli mansab va martabalarga egalik qilganlar.

Ammo bu azaliy an'analarni Kambodjada buddizmning o'zlashuvi bilan barham topishi muqarrar edi. Shu sababdan XIII asr, kxmerlarning⁵³ nafaqat ma'naviy, bal­ki ijtimoiy-siyosiy hayotiga ham juda sezilarli o'zgarishlar olib kirdi. Mamlakatga buddizmning kirib kelishi fuqarolarning yuqori va quyi qatlamlari o'rtasidagi tengsizlikka qarshi jonlanishi va uning ochiq yuzaga chiqishiga qulay sharoit yaratdi.

Yangi dinda muqaddam katta sarf-xarajatlar badaliga quriladigan ibodatxonalar va murakkab an'anaviy rasm-rusumlarga mas'ul rohiblar martabasini inkor etilishi, oddiy avomning nirvanaga noil bo'la olish huquqini ma'nan ta'minlanishi, go'yo jamiyatda ijtimoiy adolat tuyg'ularini jonlantirgandek edi.

Kambodja dinlari tarixi to'g'risida gapirganda, albatta, yana bir masalaga aniqlik kiritish zarur, ya'ni diniy jarayonning madaniyat bilan mushtarak mohiyatiga. Bu jabhada shuningdek, qo'shni mamlaqatlar, ayniqsa, hind madaniyatidagi me'morchilik, haykaltaroshlik, adabiyot va san'atning Kambodjada o'zlashganligi faktorini unutmaslik kerak.

Ya'ni, Ramayana va Mahabharata dostonlari voqealarini ibodatxonalar devorida aks etganligi yoki ayni shu asarlarga qiyosan kxmer tilida "Riyemke" kabi asarlarning yozilganligi va shuningdek, ibodatxona hamda jamoat markazlarida Shiva hamda Lakshmi ma'budalari haykallarini o'rnatilganligi va boshqalar misol bo'la oladi.

Bulardan tashqari, bevosita kxmer madaniyatiga xos raqs san'ati yoki soyalar teatri namoyishlari mavzui ham diniy mavzular tematikasiga asoslangan edi. Qirollarning saroyida doim taniqli astronomlar, me'morlar, tib ilmi vakillari faoliyat ko'rsatgan va ularning erishgan muvaffaqiyatlari tegishli tarzda taqdirlangan.

"Diniy, madaniy va ma'rifiy jihatdan qo'lga kiritilgan muvaffaqiyatlar, keyinchalik faqat kxmer xal­qining qadriyatlari chegarasida cheklanmadi, balki ular o'rta asrlardan qo'shni davlatlar Tailand va Laos xalqlari madaniy hayoti rivojida ham muayyan rol o'ynadi".

Qadimdan Laosda yashagan aholining o'z ibtidoiy diniy tushunchasi va madaniyat unsurlari bo'lgan. Lekin taxminan XV asr boshlarida bu yerga buddizmning kirib kelishi va uning “mahanikaya" hamda "dhammayut" kabi yo'nalishlari shakllanishi bilan 1527 yili podshoh Fatisara tomonidan barcha Budda e'tiqodiga tegishli bo'lmagan mahalliy diniy maskanlar tugatilgan. Keyin mamlakatda keng miqyosda Budda ibodatxonalarining qurilishi boshlanib ketib, ular ichida ayniqsa Luan-Prabanga, Vat That va That Lung kabi ibodatxonalar o'z me'moriy uslubi va savlati bilan taqvo axdi markaziga aylangan.

Laos tarixida diniy e'tiqod va madaniyat uzviylikda rivojlangan. Bu jarayonga Hindiston, Tailand va Birmaning diniy - madaniy qadriyatlari juda kuchli ta'sir ko'rsatgan. Masalan, agar Budda kalomi "Tripitaka"ning dastlabki matni Hindistonning janubiy viloyatlari alifbosi "grantha"da yozilgan bo'lsa, so'ng shu asosda mahalliy "tham" yozuvi joriy etilib, unda dast­labki dostonlar yozildi va dastlabki diniy mavzudagi adabiy asarlar, albatta Buddaning hayoti, faoliyati va uning shogirdlariga bag'ishlandi.

Laosdagi ibodatxonalar nafaqat diniy taqvo yoki an'analar bajariladigan, balki ular shuningdek, aholining ijtimoiy-maishiy hayoti masalalari hal qilinadigan makon vazifasini ham o'tagan. Birma va Kambodja davlatlaridagi kabi Laosda ham, buddizmning diniy-falsafiy asoslariga yo'g'rilgan tartib va intizomni talab etuvchi tamoyillari, mamlakat ichkarisida barqarorlikni saqlash hamda qo'shni davlatlar bilan ittifoqda tinch-totuv yashashga ham xizmat qilgan⁵⁴.

Laosdagi hinayana mazhabi ibodatxonalari o'z davrining madaniyat va ma'rifat o'chog'i hisoblangan. Masa­lan, o'g'il bolalar to balog'at yoshiga yetgunicha ibodatxonalarda tahsil ko'rganlar. Bu yerda Budda dini va matnlari bilan bir qatorda yozuv, hisob va ayrim kasb - hunar turlari o'rgatilgan. Me'morchilik sohasida Bir­ma uslubiga taqlid qilingan. Ibodatxonalarning ustki qismi stupa kabi chetlari qayrilgan sag'ana shaklida qurilgan. Devorlar esa, amaliy va tasviriy san'at namunalari bilan bezatilgan. Mahalliy zargar va hunarmandlar nufuzli oilalar uchun tilla, oddiy fuqaro ahliga esa bronza va boshqa metallardan taqinchoqlar ham­da uy anjomlarini yasaganlar.

Qadimgi Laos adabiyoti borasida shuni qayd etish mumkinki, badiiy asarlar mavzuini, asosan, xalq og'zaki ijodi, turfa afsonalar va qisman Lan Sang hukmdorlarini ta'rifi - hayoti hamda davlat oldidagi xizmatlari ta'rifu tahsini tashkil qilgan. Ibodatxonalardagi diniy matnlar singari barcha yuksak badiiy saviyaga mansub asarlar ham maxsus kutubxonalarda saqlangan.

Diniy nuqtai nazardan Filippinlar Janubi-Sharqiy Osiyodagi yagona xristian e'tiqodi keng tarqalgan mamlakat. Ispanlarning tasarrufidan so'ng dastlabki katolik cherkovlarining qurilishi, orollar aholisi orasida xristianlik targ'iboti ibtidosining ilk amaliyoti edi. Lekin arxipelagda qadimdan indonezlar, malaylar va xitoylar istiqomat qilib kelganliklari uchun albatta bu jamoalarda o'zga diniy e'tiqodlar ham joriy bo'lgan bo'lsa kerak.

Manbalarda arablarning orollardagi savdo-tijorat ishlari va islomni targ'iboti borasidagi faoliyatlari haqidagi ma'lumotlar juda cheklangan. Ya'ni, masalan, "1380 yili Sebu orolida yashagan arabistonlik noib Maxdum yerlik aholi orasida islomni tarqatish bilan shug'ullangan. Yoki Filippindagi musulmonlarning aksariyati Mindanao oroli aholisidan iborat bo'lgan".

Mamlakatdagi ma'naviy hayot tarixi masalasida shuni alohida ta'kidlash joizki, arxipelag aholisi tarkiban asl yerlik, indonez, malay va xitoy kabi millatlar hamda mustabid ispanlardan iborat bo'lganligi uchun madaniyat sharq va g'arb an'analari bilan mushtarak tarzda rivojlangan. Lekin aholining 90 foizi xristian dini ma'naviyatiga doxil bo'lganligi bois, bu jarayon, har qalay, ko'proq Yevropa madaniyati ta'siri ostida kechgan.