Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

1.2. Polimer materiallar kimyosi va texnologiyasining ekologik muammolar 

 

Polimer  materiallar,  odatda,  ko`pkomponentli  sistema  hisoblanib,  ularni 

yaratish  uchun  turli  polimer  komponentlar  (ingredientlar)  qo`llaniladi.  Polimer 

materiallar    olish  sanoat,  qishloq  xo`jaligi,  maishiy  turli  tarmoqlar  uchun 

ekspluatatsiya  talablarini  qondira  oladigan  holatda  bo`lib,  polimer  materiallar 

ishlab chiqarish - polimer materiallar ishlab chiqarish texnologiyasi asosiy vazifasi 

hisoblanadi.  Ko`pkomponentli  polimerlarning  ishlab  chiqarishda,  shuningdek, 

ulardan  amaliy  foydalanishda  materiallardan  qator  zararli  quyi  molekulyar 

moddalarning  ajralib  chiqish  jarayonlari  sodir  bo`ladi.  Polimer  materiallar 

ekspluatatsiya    sharoitiga    bog`liq  holda  ularning  miqdori  bir  necha  massa  foizni 

tashkil qiladi.  Polimer materiallar bilan kontakda bo`lganda bir necha o`nga yaqin  

turli kimyoviy tabiati birikmalar bilan uchratish mumkin. [7] 

 

Polimerlarni  ishlab  chiqarish  va  undan  foydalanishda  inson  organizmi, 

atrofni  o`rab  turgan  ishlab  chiqarish  muhitiga  va  insonning  yashash  muhitga, 

---

 

12 

shuningdek,  butun  tabiatiga  bevosita  yoki  bilvosita  ta’siri  bilan  bog`liqdir. 

Polimerlarning  va  ularning  mahsulotlarini  ishlatib  bo`lgandan  so`ng  polimer 

materiallar  tuproqqa  ko`miladi,  so`ngra  parchalanish  jarayonida  tuproq,  oqova 

suvlar  va  tevarak  –  atrofga  ta’siri  natijasida  zararlanishi  kuzatiladi.    Polimer 

materiallarni  ishlab    chiqarish    va  polimer  materiallar  qo`llash  ekologik 

muammoligicha qolmoqda. [8] 

 

Ifloslantirish  qanday  oqibatlarga  olib  keladi,  masalan,  er  uchun?  Birinchi 

navbatda  tabiiy    muhitda  yashovchi  tirik  jonzotlarning  qirilishi;  ikkinchidan, 

ifloslangan rayon, unga qo`shni bo`lgan rayon territoriyaga xavf soladi, masalan, er 

osti    suvlar  orqali;  uchinchidan  havoning  issiqxona  effektlar  hisobidan  hosil 

bo`lgan  zaharli  gazlar,  ya’ni  metan  va  karbonat  angidrid  tevarak  –atrofnn  global 

holatda o`zgarishiga olib keladi. [9] 

 

Polietilen,  polipropilen,  polivinilxlorid  ishlab  chiqarish  o`rab  turgan  atrof-

muhit  uchun  muhim  ekologik  muammolarni  keltirib  chiqaradi.  Bu  turli  xildagi 

zaharli  monomer  va  katalizatorlardan    foydalangan  holatda  oqova  suv  va  gaz 

chiqindilari  hosil  bo`lishi,  ishlab  chiqaruvchilar  tomonidan  amalga  oshiriladigan, 

yuqori energiyali va qiyin sarflanishi borasida yondoshmaydi [10] 

---

 

13 

 

 

Quyida  asosiy  polimerlarni  ishlab  chiqarishda  ekologik  muammolar  bilan 

bog`liq ayrim misollarni ko`rib chiqaylik. 

 

Polietilen  va  poliolefinlarning  ishlab  chiqarishda  yong`in  xavfli  va  

portlovchi  kategoriyalar  (A  kategoriya)  mansub:  etilen  va  propilen  havo  bilan 

portlovchi  aralashma  hosil  qiladi.  Har  ikki  monomer  narkotik  tasirga  ega.  Etilen 

havodagi  ruxsat  etilgan  konsentratsiya  chegarasi  (REKCH)  0,05  *  10

-3

  kg  /  m

3

; 

REKCH    -  propilen  -  0,05  *  10

-3

  kg/m

3

.  Yuqori  bosimda    ishlab  chiqarilgan 

polietilen  o`ta  xavfli  bo`lib,  undan  foydalanish  jarayoni  yuqori  bosim    va  harorat 

bilan  bog`liqdir.  Etilenning  parchalanishi  portlash  bilan  bog`liq  bo`lgani  uchun 

polimerlanish  vaqtida  reaktorda  maxsus  xavfsizlik  qurilmalar  (membrana)  bilan 

jihozlangan  polimerizitsion  reaktor  qurilmalar  bilan  ta’minlagnadi  va  bokslarda  

joylashtiriladi.    Jarayonini  boshqarish  to`liq  avtomatlashtirilgan.  Past  bosimda 

polietilen  va  polipropilen  ishlab  chiqarishda,  dietilalyuminiyxlorid  katalizator 

sifatida  ishlatiladi.  Dietilalyuminiyxlorid    yuqori  reaksion  qobiliyati  bilan  farq 

qiladi.  Suv  va  kislorod  ta’sirida  portlaydi.  Metalorganik  birikmalar  bilan    bog`liq 

---

 

14 

barcha  jarayonlar  sof  inert  gaz  muhitida  (tozalangan  argon,  azot)    amalga 

oshirilishi  lozim.  Dietilalyuminiyning    kam    miqdori  mustahkam  shishadan 

yasalgan,  kavsharlangan  shisha  ichida  saqlanishi  mumkin

. 

Ko`p  miqdordagi 

dietilalyuminiy  germetik  yopiq  idishlarda,  quruq  azot  muhitda  uglevodorodli 

erituvchilarda  (pentan, geksan, benzin - namlikni o`z ichiga olmaydi) suyultirilgan 

eritma  ko`rinishida  saqlanishi  kerak.

 

Trietilalyuminiy  zaharli  hisoblanadi,  uning   

bug`lari    nafas  olganda    o`pkaga  tasir  qiladi,    teriga  tushganda  og`riq  beradigan 

yara  hosil  qiladi.  SHuningdek,  bularning    ishlab  chiqarishda  benzin  ham  

qo`llaniladi.    Benzin    -  oson  alangalanadigan  suyuqlik,  benzinning  turli  sortlari 

uchun harorat oralig`i – 50 dan to  28° C gacha.   Benzin bug`larining havo bilan 

aralashmasining konsentrlangan alanga chegarasi 2-12% tashkil etadi (hajmiy). Bu 

inson organizmida narkotik tasirga ega. Havoda benzinning REKCH si  3,10 * 10

-3

 

kg/m

3

.

 

Kukunsimon 

poliolefinlar 

portlovchi 

aralashma 

hosil 

qiladi. 

Polipropilenning  REKCH  si  0,0126  kg/m

3

ni  tashkil  etadi.    Kukunsimon 

poliolefinlarni  tashish  vaqtida  aerozol  hosil  bo`lishi  va  statik  elektr  zaryadlar 

to`planib,  uchqun  chiqishiga  olib  keladi.

 

Poliolefinlarni    quvurlar  orqali  tashishda 

inert  gaz  atmosferasida  ostida  ishlab  chiqariladi.  Xuddi  shunday,  polimerlardan 

polivinilxlorid  hisoblanadi.  Vinilxlorid  monomeri  ishlab  chiqarishda  va  

foydalanilganda, portlovchi modda  va alangaga xavfli kategoriyaga  mansubdir (A 

kategoriya).    Vinilxlorid    gazsimon  holatda    narkotik    tasirga  ega  bo`lib,  ko`p 

miqdorda vinilxlorid saqlagan xona va atmosferasida  bosh aylanishi sodir bo`ladi 

va inson hushini  yo`qotadi. Ishchilar ishlaydigan xonada  vinilxloridning  REKCH 

si    3  *  10

-5

  kg  /  m

3

  bo`lishi  lozim.  Konsentratsiyasi  1  *  10

-4

  kg  bo`lsa,  ko`z  yosh 

bezlariga  ta’sir  qiladi,    konsentratsiyasi  2  *  10

-4

  kg  /  m

3

  bo`lganda  hid  bilish 

organlarga  ta’siri  seziladi.  Agar  monomer  ochiq  holatda  bo`lsa,  uning    bug`lari 

bilan  nafas  olganda,  kuchli  zaharlanishga  olib  keladi.  Boshqa  monomerlar, 

politetraftoretilen, 

politriftorxloretilen, 

polivinilxlorid 

ishlab 

chiqarishda 

qo`llanilganda ham zaharli ta’sir ko`rsatadi. [11] 

---

 

15 

E’tiborga molik tadbirlarning yana bir yo`nalishi sanoat korxonalarida hosil 

bo`lgan  hamda  maishiy  chiqindilar  zararini  kamaytirishga  qaratilgan.  Bu  borada 

viloyat  tabiatni  muxofaza  qilish  qo`mitasi  tashabbusi  bilan  qator  loyihalar  amalga 

oshirilib  ular  ijobiy  natija  bermoqda.  Xususan,  bugungi  kunga  qadar 

“Jarqo`rg`onneftni qayta ishlash” qo`shma korxonasida ishlab chiqarish jarayonida 

hosil  bo`ladigan  zararli  gazlarni    kuydirish  maqsadida  maxsus  pechlar  o`rnatildi. 

Endi  yangi  tozalash  uskunalarini  qurish  natijasida  iqtisodiy  va  ekologik 

samaradorlikka  erishilmoqda.  Qo`mita  mutaxassislarining  ta’kidlashicha,  ushbu 

qurilmalar  orqali  atmosfera  havosiga  yiliga  30  tonna  zararli  tashlamalar 

chiqishining  oldi  olinadi.  Xuddi  shu  kabi  Termiz  shahridagi  “Dions  -  Surxon” 

mas’uliyati cheklangan jamiyatiga polietilen chiqindilarni yig`ish va qayta ishlash 

faoliyatini  rivojlantirish  qo`llab-quvvatlash  maqsadida  4  mln  so`m  moliyaviy 

ko`mak  berildi.  Ayni  paytda  mazkur  korxonada  shahar  hududida  hosil  bo`lgan 

maishiy chiqindilar qayta ishlanib, polietilen mahsulotlari tayyorlanmoqda. [48]

  

Yuqorida  qayd  etilgan  jarayonlarni  inobatga  olgan  holda  polimerlar  va 

polimer  materiallarni  ishlab  chiqarishda,  ularni  insonlar  tomonidan  ekspluatatsiya 

qilingandan  so`ng  va  polimer  materiallarni  yo`qotishda  ekologik  xavfsizligi 

nazoratini taminlash zarur.