Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti "ekologiya"kafedrasi

O’zbekiston  hududi  antropogen  landshaftlari  va  ularning  ekologik 

asoslari:Tabiiy  va  sun’iy  landshaftlarning  shakllanishi  ma’lum  bir  davr  o’tishi 

bilan  xarakterlanadi.  Albatta,  tabiiy  landshaftlarning  hosil  bo’lishi  antropogen 

---

22 

 

landshaftlarga  qaraganda  sekin  boradi.  Uning  shakllanishi  uchun  yillar,  davrlar, 

eralar  kerak.  Lekin,  shu  bilan  birgalikda  uning  tarkibi  komponentlarga  boy, 

chidamli hisoblanadi.  

 

Landshaft  tarkibini  boyishi  yoki  uning  keng  arealga  ega  bo’lishini  eng 

avvalo  uning  tarkibini  tashkil  qilgan  komponentlarning  hayotchanligiga  bog’liq 

bo’lsa, ikkinchidan uning mahsuldorligiga bog’liq.  

 

Sun’iy  landshaftlarda ham shakllanish davridagi bir qancha qiyinchiliklarni 

ko’rish mumkin. 

 

Inson  ta’sirida  Farg’ona  vodiysida  saqlab  qolingan  qum  zonasining  deyarli 

landshaftlari  yo’qoldi.  Qayroq  suv  ombori  tashkil  qilinishi  evaziga  Farg’ona 

vodiysi g’arbiy qismi tabiiy landshafti yo’qolib, uning o’rniga sun’iy to’qayzorlar, 

botqoqzorlar  vujudga  keldi.  Inson  ta’siri  natijasida  O’rta  Osiyoda  yagona  O’sh 

oblasti  Oloy  tog’  tizmasi  shimolda  Oq  buyra    daryosi  yuqori  qirg’og’ida 

ninabarglilar,  teraklar  va  qayinlardan  tashkil  topgan  sun’iy  o’rmon  landshaftlari 

tashkil  qilindi.  Keyingi  vaqtlarda  sanoat  korxonalari  chiqindilariga  ma’lum 

miqdorda bo’lsa ham qarshiligiga chidaydigan daraxt va butalardan tashkil topgan 

sanoat landshaftlari tashkil qilinmoqda. Afsuski, bu borada mutaxassislar fikrlarini 

ko’pincha  hisobga  olmaydilar.  Maqsad  sanoat  va  ishlab  chiqarish  korxonalari  va 

ular atrofidagi hududlarda kislorodga boy muhitni tashkil qilish. Shunday ekan bu 

hududlarda keng bargli daraxt va butalardan foydalanish zarur.  

 

Antropogen  landshaftlarni  tasnivlashda  ularni  qishloq  xo’jaligi  landshafti, 

sanoat  landshafti,  subantropogen  landshafti,  o’rmon  antropogen  landshafti, 

madaniy landshaftlar kabi tiplarga bo’lish maqsadga muvofiq. Bulardan: 

1. Qishloq xo’jaligi landshaftlari kishilarning extiyojiga yarasha tez hosil qilingan 

landshaftlar. Masalan, paxtazorlar, bug’doyzorlar, sabzavot ekinzorlar va ho kazo. 

Lekin, inson ta’sirida qishloq xo’jaligi landshaftlarini yaratuvchi tuproq nihoyatda 

eroziyaga  uchraydi.  Masalan,  inson  zamonaviy  ilmiy  texnikaviy  qurollangan 

bo’lib,  qishloq  xo’jaligiga  kirib    olgan  va  har  xil  noorganik  o’g’itlar,  zaharli 

ximikatlar qo’llash evaziga tuproqda zaharli  elementlar (qo’rg’oshin, simob, ftor) 

ko’payib ketdi.  

---

23 

 

 

Hisobsiz  hosil  orqasidan  quvish  tuproqni  ishdan  chiqishiga,  turlanishiga, 

yemirilishiga olib keldi. 

 

2. Sanoat landshaftlari, ayniqsa keyingi vaqtda urbanizatsiyaning kuchayishi 

natijasida keng avj olib ketdi. Bu sohada bir qancha yaxshi ishlar qilgan Farg’ona 

shahridagi  al-Fargoniy  tavalludi  bilan  amalga  oshirilgan    ishlar  buning  yaqqol 

misoli.  Lekin,  bu  sohada  quyidagi  ma’lumotlarni  ham  unutmaslik  kerak.  Hozirgi 

vaqtda  inson  yer  yuzidagi  quruqlikning  55  %  idan  foydalanadi.  Har  yili  qurulish 

tog’ ishlar sababli 50-70 kv km. Yer yalang’och bo’lib turlanib kelmoqda.  

 

Hozir 500.000 kimyoviy birikmalar qo’llaninmoqda. Shulardan 12 ming tasi 

esa  zaharli  gazsimon,  suyuq  va  qattiq  moddalar  bo’lib  Atmosfera,  Gidrosfera, 

Litosferani ifloslantiradi.  

 

3. Suv har xil sohalarda ishlatiladi. Masalan,   

1 t bug’doy yetishtirish uchun 1,5 t suv sarflanadi; 

1 t sholi yetishtirish uchun 12000 t suv sarflanadi;  

1 t paxta yetishtirish uchun 5000-6000 t suv sarflanadi; 

Hozirgi vaqtda aholi har yili taxminan 3000 km

3

  ichimlik suvini iste’mol qiladi.  

4. Madaniy landshaftlar. Ular ham ikki xil: 

1. Madaniy-tabiiy antropogen landshaftlar; 2. Madaniy antropogen landshaftlar;  

---

24 

 

 

2-rasm. O’zbekiston landshaftlari xaritasi