Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IV BOB.  CHO‘L   EKOTIZIMI   O‘SIMLIKLARINI   MUHOFAZA 

QILISH  TADBIRLARI  MUAMMO VA TAKLIFLAR  

 

Bizga  ma’lumki,  XX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab,  atrof-muhit 

muhofazasi, biologik  xilma-xillikni saqlab qolish bilan bog‘liq  masalalar  o‘zining 

ko‘lami  va  dolzarbligi  bilan  umumbashariy  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Statistik 

ma’lumotlar  tahlili  bugungi  kunda  dunyo  bo‘yicha  biologik  xilma-xillik  tarkibiga 

kiruvchi ayrim tur  vakillarining kamayib ketish  muammolarini aksariyati bevosita 

yoki  bilvosita    antropogen  omillar  bilan  bog‘liqligidan  dalolat  beradi.  Adabiyot 

ma’lumotlariga    qaraganda  1500  yildan  beri  bugungi  kunga  qadar  antropogen  va 

tabiiy  noqulayliklar    ta’sirida    yer    yuzidan    803    o‘simlik    va    hayvon    turi 

butunlay    yo‘qolib    ketgan.  Xuddi  shuningdek,  bugungi  kunda  ushbu  qora 

ro‘yxatga    “da’vogar”  turlar  soni  16928  tani  tashkil  etishi  naqadar  ayanchli 

---

 

39

ekanligini  tasavvur  etish  qiyin  emas. Bu kabi xavfli va ayanchli holatning asosiy 

bosh omili, bu turlarning yashash joyidagi noqulaylik tufayli kelib chiqayotganligi 

fanga  ma’lum.  Dunyo  bo‘yicha  aynan  nodir  va  yo‘qolib  ketish  arafasida  bo‘lgan 

turlar  ro‘yxatining  xavfli  holati  sababining  -  36%  aynan  yashash  sharoitining 

noqulayligiga  bog‘liqligi  ko‘rsatilmoqda.    39%  holat  bu  o‘simlik  va  hayvon 

turlarini noto‘g‘ri introduksiyalash tufayli deb ko‘rsatilmoqda. 23% holat turlardan 

noto‘g‘ri  va  rejasiz  palapartish  foydalanish  tufayli  kelib  chiqishi  aniqlangan. 

Respublikamiz  hududida  ham  bunday  ko‘ngilsiz  holatlar  afsuski  ro‘y  bermoqda. 

Birgina  O‘zbekiston  “Qizil  kitobi”dagi  turlar  soniga  e’tibor  qaratsak  bunga  yana 

bir  bor  amin  bo‘lamiz.  O‘zbekiston  “Qizil  kitobi”ning  1984  yilda  nashr  etilgan 

tomida o‘simliklarning 163 turi kiritilgan  bo‘lsa, 2012 yilda  nashrga tayyorlangan 

tomida    ushbu    ro‘yxat    324  turdan  iborat  bo‘lganligining  o‘zi  fikrimizning 

dalilidir. 

Bu  holatning  kelib  chiqishiga  asosiy  sabab  tabiiy  to‘qayzor  va  cho‘l-dasht 

o‘simlik  qoplamiga  nooqilona  yondoshuv  tufayli  ekanligi  bizga  ma’lum.  1930 

yilda respublikamiz hududidagi to‘qayzor o‘rmonlar maydoni 300000 ga. ni tashkil 

etgan  bo‘lsa,  2010  yilda  ushbu  raqam  21000  ga  tushib  qolganligi  kuzatildi. 

Respublikamiz  hududidagi  to‘qayzorlarning  60%  quyi  Amudaryo  qayirlarida 

kuzatilsadi,  ammo  ushbu  maydonning  95%  idagi  to‘qayzorlarda  biologik  xilma-

xillik  nihoyatda  kambag‘al  va  past   unumdorlik   kuzatiladi. 

Buning  bosh  omili  asosan  chorva  mollari    boqishning  noto‘g‘ri  tashkil 

etilganligi,  sug‘oriladigan  ekin  dalalarining  ayovsiz  kengaytirilishi  hisoblanadi. 

Jumladan,  1975-1985  yillar  mobaynida  respublikamizning  cho‘l  va  dasht 

zonalaridan 1 mln. ga  ekin dalalari o‘zlashtirilgan, 1985 yilga nisbatan, 1990 yilda 

sug‘oriladigan   yerlar  maydoni  1,5  barovarga  ortganligi   fikrimizning   dalilidir. 

Mamlakatimizda  mustaqillikka  erishilgan  ilk  kunlaridan  boshlab  tabiatni 

muhofaza  qilish,  borasida  bir  qator  ibratli  va  xayirli  ishlar  amalga  oshirilmoqda. 

Jumladan,  Milliy  qonunchiligimizda  ushbu  sohadagi  munosabatlarni  tartibga 

soluvchi 20 dan ortiq Qonunlar, yuzlab qonun osti hujjatlarining qabul qilinganligi 

va    Respublikamizning  bir  qator  Xalqaro  Konvensiyalar  doirasida  faoliyat  olib 

borilayotganligi  fikrimizning  dalilidir.  Bugungi  kunda  yer  yuzida  antropogen 

ta’sirlarning    shakli,    ko‘lami  va  oqibatlari  turli  tabiiy    geografik  mintaqalarda 

tabiiy    resurslardan    foydalanish    va  unga  munosabat  masalalari  turlicha 

ko‘rinishda  namoyon  bo‘ladi.  Shu  nuqtai-nazardan  qaraganda,  biologik    xilma-

xillikni  muhofaza qilish  masalalariga  ham har bir hududning o‘ziga xos ekologik 

xususiyatlarini  inobatga  olgan  holda  yondashuvni  talab  etiladi.  Ammo  ushbu 

faoliyatlarning barcha jabhalarda muammolarni to‘liq bartaraf etishga erishildi deb 

bo‘lmaydi.  Jumladan:  O‘rta  Osiyoning  yirik  cho‘llardan  biri  sanalgan    Qizilqum 

cho‘li   bag‘rida    joylashgan  Buxoro viloyati, tabiatining o‘ziga xos xususiyatlari, 

geografik  o‘rni,  relefi,  iqlim  sharoiti  bilan  ajralib  turadi.  Boz  ustida    so‘nggi 

yillarda  viloyatda  amalga  oshirilayotgan  antropogen  va  texnogen  ta’sirlar 

ko‘lamining oshib borayotganligini  alohida  ta’kidlash lozim. Birgina so‘nggi  o‘n 

yiliqlarda  hududda  olib  borilayotgan  faoliyatlarga  nazar  solsak  bu    fikrlar  

nechog‘li  dolzarb  ekanligiga  ishonch  hosil  qilamiz.  

 

---

 

40

   -1970 yillardan boshlab Buxoro viloyatining Qandim, Dengizko‘l ko‘lining 

atrofidagi  Shodi  va  Havzak,  Kemachi  maskanlarida,  Zikri  va  Devxona  ko‘li 

bo‘yida  neft  va  gaz  konlarini  ishga  tushirish  maqsadida  olib  borilayotgan 

burg‘ulash,    hamda  cho‘l  hududi  orqali  neft  va  gaz  quvurlarini  o‘tkazilish 

natijasida    hududda    bir      necha    yuzlab    gektar  cho‘l  massivlaridagi  biologik 

xilma-xillikka  jumladan  o‘simlik  olamiga  ziyon  etkazilayotgan  va  ushbu 

hududlarda  rekultivatsiya    tadbirlari  o‘z  vaqtida  amalga  oshirilmaganligi  tufayli, 

“cho‘llanish”  jarayonlari  jadallashayotganligi  kuzatilmoqda.   

 

- Viloyatning bir qator suv  havzalari, ko‘llar  va  Amu-Buxoro  kanali atrofida 

shakllangan  mavsumiy  ko‘lmaklarda  qish  va  bahor  mavsumlarida  qamishzorlarga 

o‘t  qo‘yish  hollari  kuzatilmoqda.  Holbuki  mazkur  qamishzorlar,  hududda 

uchrovchi  yovvoyi  hayvonlar  va  qushlarning  asosiy  boshpanasi,  ko‘pchiliq 

turlarning  oziqlanish  va  uya  qurish  maskani  sanaladi.  Bu  holat  hududda  biologik 

xilma-xillikni  muhofaza  qilishga  tamoman  zid  bo‘lib,  turlarning  yashash 

sharoitlarining  yomonlashuviga    va  oqibatda  ular  sonining  kamayishiga  sabab 

bo‘lmoqda. 

    -Yoki  Buxoro  viloyatida  qum,  shag‘al,  gips  va  shu  kabi  boshqa  qurilish 

materiallar qazib olinuvchi ochiq kar’erlar mavjud va ulardan uzoq yillar davomida 

foydalanib    kelinayotganligi    tufayli    mazkur  kar’yerlar    atrofidagi  yerlarda 

o‘simlik 

va 

hayvonlarning 

yashash 

imkoniyatlarini 

izdan 

chiqqanligi 

kuzatilmoqda.  Bu  kabi  salbiy  ta’sirlarni  ko‘plab  keltirishimiz  mumkin.

  

Shuningdek,    Janubi-G‘arbiy  Qizilqum  yaylovlarida  efemerli-butali  hamda 

juzg‘un-saksovul assotsiatsiyasi guruhli o‘simliklar o‘sadi. Yuqorida qayd qilingan 

o‘simliklar  orasida  chorva  mollarini  boqishda  yuqori  samara  beish  imkoniyatiga 

ega.  Aynan  shu    imkoniyat    tufayli  cho‘l  yaylovlari  juda  qadimdan  chorva 

mollarini  boqishda  foydalaniladi.  Ammo  viloyatda  so‘nggi  yillarda  cho‘l  va 

yaylovlardan foydalanishdagi ba’zi kamchiliqlarga  yo‘l qo‘yilmoqda. Yaylovlarda 

me’yoridan  ortiq  sonda  chorva  mollarini  boqish  tufayli  hududlarda  o‘simlik 

qoplamini  siyraklashuvi  va  oqibatda  joylarda  cho‘llanish  hollari  kuzatila 

boshlanganligi    qayd    etilmoqda.    Bizga    ma’lumki  har  bir  biotopda  bo‘lgani 

singari  cho‘l  ekosistemasining  o‘ziga  xos  o‘simliklar  olami  hayvonot  dunyosi 

tarqalgan  bo‘lib,  ular  ayni  joy  muhitda  uzoq  evolyusiya  jarayonida    ekologik 

moslanishlar natijasidir. Viloyatning  Qandim mavzesi Qorako‘l vohasidan g‘arbda 

-  cho‘l  -  yaylov  zonasida  joylashgan.  Bu  hududning  maydoni  asosan  barxanli  - 

ko‘chma  qum  va    tepa-qumliklardan  iborat  bo‘lib,  bir  vaqtlar  unda  fanerofitlar 

orasida  qandim  turkumining  vakillari  etakchiliq  qilganligi  sababli,  qandim  nomi 

bilan atalgan.  Biroq keyingi  yillarda qandim, cherkez, singren, cho‘g‘on, qizilcha, 

saksovul,  patloq,  quyonsuyak  kabi  cho‘l  ekosistemasidagi  daraxt-butalardan 

yoqilg‘i,  chorva  mollari  uchun  yaylov  sifatida  foydalanish  oqibatida  ularning 

mazkur  hududdagi qoplami siyraklashib ketgan.  Ayniqsa,  hozirgi kunda Qandim 

mavzesida  neftning    katta    miqdordagi      zahirasini  aniqlash  va  undan  foydalanish 

bo‘yicha    olib    borilayotgan  ishlar  cho‘l  fitotsenozlarining  tabiiy  holatini 

buzilishiga sabab bo‘lmoqda. Mavzeda  fanerofitlardan  tashqari 50 dan ortiq ko‘p 

yillik va bir yillik efemerlar va efemeroidlar:  isfarak, uchma,  qizg‘aldoq,  bo‘g‘im 

meva,  seta,  qum  sariqsogoni,  ebalak,  cho‘l  olabutasi,  chayondum,  chitir, 

---

 

41

momaqaltiroq,  yovvoyi  o‘sma,  no‘xotak,  cho‘l  yantog‘i,  qizil  tuyatovon,  laylak 

tumshuq,  sassiq  kovrak,  sariq  iloncho‘p,  sariqbosh,  kovrak,  qarg‘a  tirnoq,  iloq, 

rang,  yaltirbosh,  arpagon,  selin  kabilar  o‘sadi.  Qayd  qilish  joizki,  mavzeda 

tarqalgan  cho‘l  psammofitlarining  qariyb  70%  dan  ziyod  turlari  endemiklar 

hisoblanadi.  Shu  bois  ularni  muhofaza  qilish  chora-tadbirlari  amalga  oshirilmasa 

areallari  yanada  qisqarib  borishi  aniq. 

Xuddi  shunday  holat  Dengizko‘l  mavzesida  ham  kuzatilmoqda.  Ushbu 

hududda neft, gaz zahiralarini qidirish bo‘yicha olib borilgan izlanishlar natijasida 

ko‘l    atrofidagi    yerlarda  katta  miqdordagi  neft-gaz  zahirasi    borligi  aniqlangan. 

Undan  foydalanish  bo‘yicha  jadal  ishlar  olib  borilmoqda.  Hududning      qumli  va 

ko‘l    atrofidagi    sho‘rxoq  va    sho‘rlangan  tuproqlarda    psammofitlar  va  galofitlar 

dominantlik  qiladi.  Undagi  turli  hayotiy  shaklga  mansub  o‘simlik  turlari  orasida 

endemiklar ko‘pchiliqni tashkil qiladi.

   

Ayniqsa,  qandim  turkumining 

O‘zbekiston 

 

«Qizil 

kitobi»ga 

kiritilgan  5  ta  turidan    3  tasi;  mayin 

tukli 

qandim, 

mattey 

qandimi, 

Paletskiy 

qandimini 

faqatgina 

Dengizko‘l 

atroflaridagina    

tarqalganligini    qayd  etish  joiz. 

Mazkur    kamyob,  endemik  turlarni  

muhofaza 

qilish 

choralari 

olib 

borilmasa,  ular  boutunlay  yo‘qolib 

ketishi mumkin. 

-Yuqorida 

qayd 

qilingan  

muhofazaga  muhtoj  turlarni  saqlab  qolish  uchun    kuz  mavsumida  ularning 

urug‘larini yig‘ib eqish; 

-Kuz  va  erta  bahorda  esa  yosh  populyasiyalarini  muhofaza  qilinadigan 

joylarga  ko‘chirib  o‘tkazish; 

-  Ayniqsa  o‘simliklari  nobud  bo‘lgan  gaz  va  neft  quduqlari  atrofidagi  

yerlarda  fitomeliorativ  ishlarni  amalga  oshirish  maqsadga   muvofiq. 

Shundagina  yer  osti  boyliklaridan  oqilona  foydalanish  bilan  bir  qatorda 

o‘simlik    resurslarini    ayniqsa,    nodir  va  kamyob  turlarni  saqlab  qolish 

imkoniyatiga  ega   bo‘lamiz.