Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti “Biologiya” kafedrasi

 

SENSOR SISTEMALARNING UMUMIY VAZIFALARI. 

Analizatorlar-  signallar-  ta‘sirlar  bilan  juda  ko‘p  sonly  funktsiyalar  va 

operatsiyalar bajaradilar. 

I. 

Signalni aniqlash (ta‘sirni qabul qilish). 

II. 

Signalni farqlash ( ta‘sirni farqlash). 

III.  Signalni ( ta‘sirni) uzatish va shakllantirish. 

IV. 

Qabul qilinayotgan ma‘lumotni kodlash. 

V. 

Ta‘sir ( signal)ning u yoki bu belgilarini detektorlash. 

VI. 

Obrazlarni tanib olish. 

Klassifikatsiyadagi  barcha    signallarning  bunday  bo‘lishi  shartlidir.  Ular 

ba‘zan birga keladi. 

Masalan: I va II; III va IV; V va VI. 

I. 

Signallarni  aniqlash-  bu  jarayon  retseptordan  boshlanadi.  Retseptorlar- 

maxsus  hujayralardir,  ular  ichki  yoki  tashqi  muhitdan,  u  yoki  bu 

---

ta‘sirlagichdan  qabul  qilingan  ta‘sirlarni    fizik  yoki  kimyoviy  ko‘rinishdan 

asab  qo‘zg‘alishlari  ko‘rinishiga  aylantirib  beradi.  Bu  ta‘srlarni  qabul 

qilishiga ko‘ra analizatorlar turli guruhlarga bo‘linadi. 

II. 

Signalni  farqlash  (  ta‘sirni  farqlash)-  hozirga  qadar  gap  analizatorlarning 

absolyut  sezuvchanligi  haqida  borar  edi.  Ular  signallarni  qanday  analiz 

qilishlarining muhim xususiyati sufatida ular stimul ko‘rsatkichlarini vaqt va 

fazo birligi ichidagi ko‘rsatkichlari intensivligining o‘zgarishi bilan bog‘liq. 

Signallarni  farqlovchi  analizatorlar  sistemasining  bunday  operatsiyalari 

retseptorlardan  boshlanadi,  ammo  keying  analizatorlarning  elementlari  ham 

bunda  ishtirok  etadi.  Stimullar  orasidagi  minimal  farqni  turli  reaktsiyalar 

yordamida  ta‘minlash  kerak.  Manashu  minimal  farqning  o‘zi  –  farqlash 

bo‘sag‘asi  deb  yuritiladi.  1834  yili  E.Veber  quyidagi  qonuniyatni 

yaratdi;yarim sharlarning ma‘lum bir bo‘lagiga ta‘sir ko‘rsatayotgan omil   

III.  (  ta‘sir,  shartli  qitiqlagich)  avval  ko‘rsatilgan  ta‘sirdan  kuchliroq  bo‘lishi 

kerak. Masalan: teri retseptorlarida yukning og‘rligini sezish, ta‘sir kuchini 

retseptorlar  yordamida  aniqlash  borasida  olib  borilgan  tajribani  oladigan 

bo‘lsak, dastlab teriga 100gr girka ( yuk) qo‘yildi, bu yukni bir necha bora 

teriga  qo‘yilganida  teri  retseptorlarida  yukga  nisbatan  moslashish  hodisasi 

yuz  beradi  va  retseptorlar  qo‘zg‘alishini  qayta  yuzaga  keltirish  uchun  yuk 

miqdarini ildingisiga nisbatan orttirish kerak bo‘ladi va unga  

3x10

-2

 ya‘ni 3 gr yuk ortiqcha qo‘yiladi. Teri retseptorlari dastlab bu yukning 

avvalgisiga  nisbatan  og‘irligini  sezadi  bir  qanchadan  so‘ng  esa  yana 

moslashish kuzatiladi. Yuk miqdori 200gr ga ko‘tariladi va keying safar 

 6x10

-2

, ya‘ni 6 gr ga orttiriladi. Hosil qilingan bog‘liqlik, ya‘ni retseptorlar 

qo‘zg‘alishining  yuk  massasiga  bog‘liq  holda  qo‘zg‘alishini  quyidagi 

formula yordamida aniqlaniladi: